Rã đông VC

Các gã khổng lồ trong ngành đầu tư mạo hiểm (VC) hiếm khi nào tỏ ra hèn mọn hay nhún nhường trước ai, nhưng đó là những gì đang diễn ra trong thời gian qua. Trong lá thư mới đây gửi đến nhà đầu tư, Tiger Global thừa nhận Công ty đã đánh giá quá thấp lạm phát, trong khi lại đánh giá quá cao lực đẩy mà đại dịch COVID-19 đã mang đến cho các startup công nghệ trong danh mục đầu tư của Tập đoàn. 

Trước đó, cuối năm ngoái Sequoia cũng gửi lời xin lỗi đến những nhà đầu tư đã rót vốn vào các quỹ của mình sau vụ sụp đổ của FTX, một sàn giao dịch tiền mã hóa mà công ty này hậu thuẫn. Tháng 1/2023, Jeffrey Pichet Jaensubhakij, Giám đốc Đầu tư của GIC, quỹ đầu tư quốc gia của Singapore, nói rằng ông đang suy nghĩ nghiêm túc hơn về việc đầu tư vào các startup.

Sự chật vật này của các ông lớn VC diễn ra trong bối cảnh ngành công nghệ đang rơi vào một mùa đông giá rét. Bằng chứng là chỉ số Nasdaq đã giảm 1/3 trong năm 2022, trở thành một trong những năm tồi tệ nhất trong lịch sử của chỉ số này, thậm chí nhiều người đã so sánh nó với vụ bong bóng dotcom xì hơi giai đoạn 2000-2001. Theo Silicon Valley Bank, một tổ chức cho vay tập trung vào ngành công nghệ, trong khoảng thời gian từ quý IV/2021 đến quý IV/2022, giá trị trung bình của các cổ phiếu công nghệ được niêm yết gần đây tại Mỹ đã giảm tới 63%. Đà giảm giá của các công ty công nghệ đại chúng cũng kéo giá trị của các công ty chưa niêm yết lao dốc theo. Giá trị của những công ty công nghệ chưa niêm yết ở giai đoạn sau đã giảm tới 56% sau khi các quỹ ghi giảm giá trị tài sản của họ hoặc các công ty huy động vốn mới với mức định giá thấp hơn nhiều.

Mùa đông kéo dài

Diễn biến này đã phủ bóng mây ảm đạm lên ngành đầu tư startup. Lạm phát tăng cao và lãi suất leo thang đã khiến các startup mà vốn dĩ triển vọng lợi nhuận của họ còn ở thì tương lai càng trở nên kém hấp dẫn. Các vụ bê bối như FTX và tình cảnh kinh doanh kém lạc quan của nhiều startup khiến nhà đầu tư thêm chùn bước. Trên toàn cầu, nhiều công ty như Gopuff, Gorillas, Jiffy, Getir, Zapp hay Buyk đã công bố thu hẹp quy mô, đóng cửa, chuyển hướng chiến lược hoặc sa thải lao động. 

Các quỹ đầu tư quốc gia cũng đang tìm kiếm cơ hội ở những lĩnh vực khác. Ảnh: Unsplash

Kết quả là sau 1 thập kỷ sôi động, lượng tiền chảy vào các startup trên toàn cầu đã giảm tới 1/3 trong năm 2022, theo CB Insights. Trong 3 tháng cuối cùng của năm 2022, số vốn rót vào đã giảm còn 66 tỉ USD, thấp hơn 2/3 so với cách đó 1 năm. Số vòng gọi vốn quy mô lớn (huy động hơn 100 triệu USD trở lên), đã giảm 71%. Các startup kỳ lân (được định giá hơn 1 tỉ USD) càng trở nên khan hiếm: số kỳ lân mới đã giảm tới 86%. 

Các nhà đầu tư VC lớn nhất, được gọi là “cá voi VC”, đã phải nghĩ lại chiến lược đầu tư, dự báo một mùa đông giá lạnh kéo dài hơn đối với ngành đầu tư startup. Nhìn lại quá khứ để thấy nỗi đau sẽ lớn đến thế nào khi các cá voi VC quay lưng. Giai đoạn 2012-2021, đầu tư hằng năm trên toàn cầu đã tăng xấp xỉ 10 lần lên 638 tỉ USD. Các hãng VC truyền thống vấp phải sự cạnh tranh gay gắt từ một thế hệ nhà đầu tư mới gồm các quỹ đầu cơ, chi nhánh VC của các tập đoàn đa quốc gia, từ Shell cho đến Samsung và cả quỹ đầu tư quốc gia của các nước, một vài trong số đó đã bắt đầu rót vốn trực tiếp vào các startup. 

Cạnh tranh gia tăng khiến cho tốc độ ký kết thương vụ cũng trở nên điên cuồng. Trong năm 2021 Tiger Global đã chốt xấp xỉ 1 thương vụ mới mỗi ngày. Theo Roelof Botha, đứng đầu Sequoia Capital, hoạt động VC khi ấy có vẻ điên cuồng nhưng vẫn còn lý trí, xét trong bối cảnh lãi suất thấp có nghĩa là dòng tiền dễ dàng hơn. Hơn nữa, “nếu bạn không chốt thì đối thủ của bạn sẽ chốt”, Botha nói.

Nhưng cơn sốt đó đã nhanh chóng nguội lạnh, khi suy thoái kinh tế toàn cầu tác động đến những nguồn cấp vốn chính của các quỹ VC, đó chính là các đối tác góp vốn vào quỹ, với đủ mọi thành phần từ các công ty quản lý tài sản gia đình, quỹ hiến tặng thuộc các trường đại học cho đến tập đoàn công nghiệp, quỹ lương hưu. Nhóm này giờ ngày càng trở nên thận trọng và săm soi hơn. Họ đã không còn hào phóng như trước, vì mức sinh lời thấp hơn từ các khoản đầu tư hiện tại khiến họ có ít vốn hơn để tái đầu tư giữa lúc thị trường chứng khoán toàn cầu đang lao dốc. Theo Preqin, trong quý cuối cùng của năm 2022, dòng tiền mới đổ vào các quỹ VC đã giảm còn 21 tỉ USD, mức thấp nhất kể từ năm 2015.

Trong bối cảnh này, cách các ông lớn VC quyết định sử dụng số tiền chưa giải ngân như thế nào sẽ tái định hình bức tranh của ngành trong những năm tới.

Khi VC phân hóa

Các ông lớn VC có thể chia làm 3 nhóm. Đầu tiên là nhóm VC truyền thống đến từ Thung lũng Silicon như Sequoia và Andreessen Horowitz. Nhóm 2 là các VC tư nhân “vãng lai” như quỹ đầu cơ Tiger Global và đối thủ Coatue cũng như SoftBank, một tập đoàn đầu tư Nhật. Nhóm còn lại là các quỹ đầu tư quốc gia như Temasek và GIC của Singapore, PIF của Ả Rập Saudi, Mubadala của UAE. Bên cạnh đầu tư trực tiếp, các nhóm này cũng là đối tác góp vốn vào các quỹ VC khác. PIF, chẳng hạn, rót vốn rất mạnh tay vào Quỹ Vision Fund của SoftBank.

Tổng cộng, 9 tổ chức tài chính nói trên đã rót hơn 200 tỉ USD vào các startup chỉ trong năm 2021, chiếm 1/3 tổng vốn rót trên toàn cầu (không tính các khoản đầu tư gián tiếp của quỹ đầu tư nhà nước với tư cách là thành viên góp vốn). Cả 9 đơn vị này đã bị thiệt hại nặng nề bởi sự sụp đổ trên thị trường vào năm ngoái. Quỹ crossover của Sequoia (quỹ đầu tư vào cả công ty đại chúng và công ty tư nhân) đã báo lỗ lên tới 2/3 giá trị vào năm 2022. Những công ty niêm yết trên sàn chứng khoán Mỹ nằm trong danh mục đầu tư của Temasek cũng chứng kiến mức giảm 2/3. Các quỹ Vision Fund của SoftBank (tổng cộng huy động khoảng 150 tỉ USD) đã lỗ hơn 60 tỉ USD, xóa sạch tất cả những thành quả đạt được trước đó. Quỹ đầu cơ chính của Tiger Global cũng lỗ hơn phân nửa giá trị. 

Hiện tại, cả 3 nhóm này đều đã “kìm cương” hoạt động đầu tư, nhưng mỗi nhóm lại phản ứng theo cách riêng đối với cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu, một phần bởi vì cuộc suy thoái này đã tác động đến họ ở các mức độ khác nhau.

Những cá voi VC vãng lai (nhóm 2) bị tác động mạnh nhất. Tổng số thương vụ đầu tư startup do 3 công ty trong nhóm này thực hiện đã giảm tổng cộng 76% trong khoảng thời gian nửa sau năm 2021 và cùng kỳ năm 2022. Tiger Global đã hạ thấp mục tiêu cho quỹ mới nhất từ 6 tỉ USD còn 5 tỉ USD trong khi quỹ trước đó của Hãng đã huy động được 13 tỉ USD. Tháng 10/2022 Phillipe Laffont, ông chủ của Coatue, cho biết quỹ đầu cơ này đã giữ 70-80% tài sản dưới dạng tiền mặt. SoftBank đã ngưng đầu tư vào các startup mới. Thay vào đó, trong quý II/2022 hầu hết vốn được rót vào các công ty hoạt động hiệu quả trong danh mục đầu tư, theo Lydia Jett, một đối tác tại Quỹ Vision Fund của SoftBank. 

2 nhóm còn lại cũng đang hạn chế chi tiền dù không quá ráo riết. Theo dữ liệu từ PitchBook, trong 6 tháng cuối năm 2022, số thương vụ được ký kết bởi Sequoia và Andreessen Horowitz đã giảm tổng cộng 47%. Trong khi đó, các khoản đầu tư trực tiếp bởi 4 quỹ đầu tư quốc gia trong nhóm 3 đã giảm với tốc độ chậm hơn là 31% trong cùng thời gian, nhờ hầu bao rủng rỉnh của chính phủ nước họ. 

Tốc độ đầu tư chậm lại của các cá voi VC đã để lại một khoản tiền kỷ lục chờ giải ngân. Năm ngoái số tiền này xấp xỉ 300 tỉ USD chỉ riêng ở Mỹ. Riêng các quỹ đầu tư quốc gia đang ôm thái độ giữ tiền chờ thời. Một số có thể chờ thêm một khoảng thời gian dài nữa mới quyết định rót vốn. Vậy những startup nào có khả năng lọt vào tầm ngắm của các VC này?.

Chọn mặt gửi vàng

Các VC truyền thống và các quỹ đầu cơ đang tập trung vào nhóm startup trẻ hơn ở giai đoạn đầu. Botha thuộc Sequoia cho biết trong năm 2022 tập đoàn này đã tăng gấp đôi so với năm 2021 về số thương vụ vòng hạt giống rót vào các công ty trẻ nhất. Tháng 1/2023, Sequoia cũng đã ra mắt quỹ hạt giống thứ 5, trị giá 195 triệu USD. Khoảng phân nửa số startup mà Tiger Global đã rót vốn trong năm 2022 trị giá 50 triệu hoặc ít hơn, so với chỉ 1/5 trong năm 2021, theo PitchBook.

Các công ty ở giai đoạn đầu không phải là đối tượng duy nhất được nhắm đến. David DiPietro, đứng đầu mảng đầu tư tư nhân tại T. Rowe Price, cho rằng các startup bán những sản phẩm, dịch vụ cần thiết như các dịch vụ an ninh mạng, hoặc các công cụ cắt giảm chi phí sẽ sống tốt. Tiền cũng sẽ tiếp tục chảy vào các công ty được quản lý hiệu quả với bảng cân đối kế toán lành mạnh, theo Kelly Rodriques, CEO Forge. 

Các doanh nghiệp sở hữu những công nghệ mới hấp dẫn như chatbot trí tuệ nhân tạo (A.I) và các dạng A.I tạo sinh khác cũng có xu hướng thu hút vốn VC, đặc biệt nếu các công nghệ đó đã cho thấy hiệu quả khi áp dụng trong thực tế và chứng minh được tính khả thi về mô hình kinh doanh. 

Một nhóm khác có khả năng được các ông lớn VC chọn mặt gửi vàng là những startup tham gia vào những ngành mà được chính phủ các nước xem là chiến lược. Tại Mỹ, các công nghệ thân thiện môi trường và sản xuất tiên tiến là những ngành mà nước này đang khuyến khích. Vì thế, khoảng 8% tổng số các thương vụ được các ông lớn VC thực hiện trong nửa cuối năm 2022 là các startup đang phát triển các công nghệ chống biến đổi khí hậu, tăng từ mức chỉ 2% trong cùng kỳ năm 2021. 

Các quỹ đầu tư quốc gia cũng đang tìm kiếm cơ hội ở những lĩnh vực khác. Nhóm này thường chi rất mạnh tay. Năm 2021 giá trị trung bình của các startup được hậu thuẫn bởi các quỹ đầu tư quốc gia lên tới 650 triệu USD. Đáng chú ý, các quỹ đầu tư quốc gia đặc biệt quan tâm đến những startup tạo sự khác biệt, hỗ trợ cho kế hoạch phát triển quốc gia của chính phủ nước họ. 

Ngày 16/2/2023 PIF cho biết sẽ nắm giữ cổ phần trong VSPO của Trung Quốc. Đây là một phần trong kế hoạch của Thái tử Ả Rập Saudi Muhammad bin Salman nhằm đầu tư 38 tỉ USD vào lĩnh vực thể thao điện tử đến năm 2030, đưa Ả Rập Saudi trở thành “thánh địa” của các game thủ. Trong khi đó, Temasek đang đầu tư rất mạnh vào các doanh nghiệp phát triển công nghệ sản xuất lương thực. Trong năm qua, Temasek đã rót vốn vào Upside Foods, một startup phát triển thịt nuôi trong phòng thí nghiệm và InnovaFeed, nhà sản xuất protein từ côn trùng. Động thái này nhằm phục vụ cho mục tiêu sản xuất nội địa 30% nhu cầu dinh dưỡng của Singapore vào năm 2030, tăng từ mức khoảng 10% của năm 2020. 

Tuy nhiên, một nhóm công ty sẽ nhận ít sự quan tâm hơn từ các ông lớn VC là startup ở Trung Quốc. 2 năm thẳng tay “siết” công nghệ của chính phủ nước này dù đang có dấu hiệu buông lỏng nhưng vẫn khiến các gã khổng lồ VC e dè. GIC đã giảm quy mô đầu tư vào các quỹ tư nhân tập trung vào Trung Quốc. Rohit Sipahimalani, Giám đốc Đầu tư Temasek, cho biết ông đang tránh đầu tư vào “những lĩnh vực nằm giữa làn đạn căng thẳng Mỹ - Trung”. Sequoia cũng đang nhờ các chuyên gia bên ngoài đánh giá và sàng lọc các khoản đầu tư mới được thực hiện bởi chi nhánh Trung Quốc của Hãng trong lĩnh vực máy tính lượng tử và chất bán dẫn, 2 lĩnh vực khá nhạy cảm. Nhìn chung, tỉ trọng số thương vụ đầu tư startup mà các ông lớn VC thực hiện ở Trung Quốc đã giảm từ 22% năm 2021 còn chỉ 16% vào năm 2022.

Sau vụ xì hơi bong bóng dotcom, ngành đầu tư VC cần 2 thập kỷ mới quay trở về mức đỉnh trước đó. Tuy nhiên, với ngành công nghệ hiện nay đã trưởng thành hơn, bảng cân đối kế toán của các startup cũng lành mạnh hơn, có lẽ sẽ không phải chờ đến 20 năm để “hàn gắn vết thương”. Hơn nữa, những thách thức hiện tại cũng có mặt tích cực của nó là giúp sàng lọc những hạt giống tốt. Như nhận xét của Jessica Koh, Giám đốc Đầu tư Vertex Ventures: “Các công ty tồn tại được qua mùa đông này sẽ là những kẻ sống sót trong điều kiện thị trường đi xuống. Nhìn ở góc độ này, thị trường đang giúp chúng ta làm rất nhiều việc”