Mêkông sắp thành một Biển Đông mới trong tranh chấp?

Trong hai ngày 10-11/1/2018, Hội nghị thượng đỉnh cơ chế Hợp Tác Lan Thương – Mêkông lần thứ 2 sẽ mở ra tại Phnom Penh, Campuchia. Nhân dịp này, nhật báo South China Morning Post đã đặt thành tựa câu hỏi: “Phải chăng sông Mêkông sắp trở thành một Biển Đông mới trong tranh chấp khu vực?”.

Tại Hội nghị Phnom Penh năm nay, lãnh đạo 6 nước trong nhóm hợp tác Lan Thương - Mêkông sẽ thông qua dự thảo một kế hoạch 5 năm nhằm phát triển vùng sông Mêkông đã được ngoại trưởng 6 nước thành viên là Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam, nhất trí nhân cuộc họp vào tháng qua ở Trung Quốc.

Phát biểu ở hội nghị nói trên tại Vân Nam, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị cho là cơ chế do Bắc Kinh đứng đầu có khả năng thúc đẩy phát triển kinh tế ở cả 6 nước ven sông và Trung Quốc dự kiến tài trợ cho hàng chục đề án. Tuy nhiên, theo báo South China Morning Post, giới bảo vệ môi trường đã tỏ thái độ quan ngại về tác hại của các đề án phát triển đối với môi trường sông Mêkông, điều mà ông Vương Nghị chưa bao giờ đề cập đến trong các cuộc thảo luận công khai.

Bắt nguồn từ Tây Tạng, sông Mêkông, tên gọi tiếng Hoa là Lan Thương (Lancang), đã chảy qua Trung Quốc trước khi đổ xuống, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam, rồi ra Biển Đông. Cả 6 nước đều là thành viên của cơ chế Hợp Tác Lan Thương-Mêkông, và ngoại trừ Trung Quốc, năm nước còn lại đều là thành viên hiệp hội Đông Nam Á ASEAN.

Kiểm soát được Mêkông là khống chế được kinh tế Đông Nam Á

Cho đến nay, sông Mêkông là một nguồn tài nguyên to lớn cho khu vực, với vùng hạ lưu là vùng đất màu mỡ nhất thế giới cho nông nghiệp, ngư nghiêp. Đối với đa số các chuyên gia, kiểm soát được con sông này đồng nghĩa với kiểm soát được phần lớn kinh tế Đông Nam Á. Chính vì vậy, giới quan sát nhận định là có khả năng dòng nước này sẽ trở thành một điểm tranh chấp lớn nhất giữa Trung Quốc và ASEAN sau tranh chấp Biển Đông.

Nông dân Thái Lan phản đối xây các con đập ở thượng lưu Mêkông.

Bắc Kinh thiết lập cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông vào năm 2015. Nhiều người xem đó là một cơ chế cạnh tranh với Ủy ban Sông Mêkông - Mêkông River Commission - đã ra đời và hoạt động từ hơn 60 năm nay. Ủy ban này chỉ bao gồm 4 nước Việt Nam, Campuchia, Lào và Thái Lan, không có Trung Quốc và Myanmar.

Trung Quốc được mời tham gia Ủy ban nhưng đã từ chối, chỉ đồng ý làm « đối tác đối thoại”. Điều đó có nghĩa là Bắc Kinh có thể đứng ngoài quy định của Ủy ban theo đó các nước thành viên mỗi khi có đề án xây đập trên sông, thì phải đệ trình kế hoạch để thảo luận.

Theo South China Morning Post, cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông của Trung Quốc, trên nguyên tắc là một kênh thông tin và một cơ cấu thúc đẩy phát triển kinh tế, thế nhưng hiệu quả của nó cần được chứng minh thêm, trong lúc ý đồ địa chính trị lại gây nên nhiều quan ngại.

Đối với giới bảo vệ môi trường, các đề án phát triển thủy điện của Trung Quốc và các nước khác đã đe dọa tương lai của cả con sông lẫn cư dân ven sông, vì các đập thủy điện lớn tác hại nặng nề đến hệ sinh thái, đe dọa sinh kế của hàng triệu người.

Theo bà Deetes, từ khi mở đập thủy điện Mạn Loan, con đập đầu tiên trên dòng chính sông Mêkông vào năm 1995, Trung Quốc sau đó đã xây thêm 7 con đập khác và đang hoặc có kế hoạch làm thêm 20 đập nữa ở Vân Nam, Tây Tạng, Thanh Hải.Theo nhà bảo vệ môi sinh Thái Lan Pianporn Deetes: "Đối với các cộng đồng cư dân ở vùng hạ lưu, các con đâp xây ở thượng nguồn đã làm thay đổi rất lớn chu kỳ lũ-hạn tự nhiên của sông và ngăn chặn dòng chảy của phù sa, qua đó tác hại đến hệ sinh thái... Tác động (của các con đập mà Trung Quốc xây trên thượng nguồn) trên mực nước và ngư nghiệp đã được ghi nhận dọc biên giới Thái Lan và Myanmar”.

Các chuyên gia môi trường cho rằng việc Trung Quốc thiếu tham khảo các láng giềng ở vùng hạ lưu con sông, cũng như thiếu đánh giá về tác hại của đập trên con sông và cư dân đã khiến cho việc phát triển khu vực thêm phức tạp.

Thúc đẩy quyền lợi Trung Quốc

Giới quan sát cho rằng Bắc Kinh đã khéo lợi dụng việc cơ chế Hợp tác Lan Thương - Mêkông ít được truyền thông quốc tế chú ý để âm thầm thúc đẩy các lợi ích của mình, và phô trương rằng cơ chế này là một trong những phương cách tốt nhất để tăng cường quan hệ với ASEAN.

Đối với chuyên gia Milton Osborne, nguyên là một nhà ngoại giao Úc, "việc Trung Quốc thiết lập cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông phản ánh sự công nhận muộn màng từ phía Bắc Kinh, là chính sách của họ liên quan đến sông Mê Kông đã để ý quá ít đến quyền lợi các nước ở hạ nguồn".

Trong hai năm từ khi thiết lập cơ chế này, Trung Quốc đã tổ chức 3 cuộc họp cấp ngoại trưởng và dành hàng tỷ đô la tài trợ cho khoảng 45 đề án, từ việc xây dựng các cơ quan nghiên cứu tài nguyên cho đến hợp tác trên các đề án kết nối khu vực, công nghiệp, thương mai xuyên biên giới, nông nghiệp và giảm nghèo khó.

Trong cơn khát năng lượng, một số quốc gia ven sông đã sẵn sàng theo chân Trung Quốc. Lào chẳng hạn, đang thúc đẩy kế hoạch xây con đập thứ 3 trên dòng chính sông Mêkông, bất chấp phản đối của láng giềng Việt Nam và Uỷ Ban sông Mêkông.

Theo bà Deetes: "Các công ty Trung Quốc đầu tư trực tiếp vào hơn 6 con đập trên dòng chính sông Mêkông ở vùng hạ nguồn, trong đó có cả hai đập Don Sahong và Pak Beng ở Lào. Việc phát triển các con đập này không tuân thủ thông lệ tốt của quốc tế là phải quan tâm và tránh hay giảm thiểu tác động đến đời sống và môi trường".

Sẽ là một điều tốt cho các nước hạ nguồn nếu Trung Quốc đồng ý trên một thỏa thuận theo đó họ thông báo cho các láng giềng mỗi khi cho xả nước từ đập thủy điện của mình. Nhưng Bắc Kinh chưa đồng ý tham gia vào một hệ thống như vậy.

Marc Goichot, một cố vấn thuộc chương trình Greater Mêkông Programme của Quỹ Bảo Tồn Thiên Nhiên WWF, cho rằng chính những khó khăn mà Ủy Ban sông Mêkông gặp phải đã biện giải cho sự tồn tại của cơ chế Hợp tác Lan Thương - Mêkông.

Ngày càng nhiều đập thủy điện được xây dựng, tác động nghiêm trọng tới dòng chảy của sông Mêkông.

« Vấn đề của Ủy ban là có quá nhiều ràng buộc, hạn chế, nhất là chỉ có 4 trên 6 quốc gia ven sông là thành viên, và chỉ lo vấn đề nguồn nước, trong lúc sông ngòi không chỉ liên quan đến nước, mà cần đến sự dấn thân nhiều hơn nữa của giới quy hoạch kinh tế, đầu tư, và lãnh vực tư nhân".

Biển Đông và Mêkông: Trung Quốc áp dụng cùng một chiến thuật

Nhà nghiên cứu độc lập Elliot Brennan cho là vấn đề sông Mêkông có khả năng trở thành điểm tranh chấp lớn nhất giữa Trung Quốc và ASEAN sau Biển Đông, và đối với Bắc Kinh, kiểm soát con sông là một mục tiêu chiến lược.

Theo chuyên gia này: "Sau hơn một thập niên ngoại giao vụng về, Bắc Kinh đã học được cách sử dụng cây gậy và củ cà rốt trong vùng... Bắc Kinh hiểu rõ hơn bao giờ hết những gì các nước ASEAN muốn và đã thâm nhập được rất sâu (vào nội bộ ASEAN) để ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định của họ. Nếu Bắc Kinh thành công trong việc kiểm soát sự phát triển của sông Mêkông, họ sẽ nhanh chóng biến nó thành một động mạch quan trọng để Trung Quốc vươn lên và tăng gia ảnh hưởng trong ASEAN".

Thitinan Pongsudhirak, Giáo sư nghiên cứu quốc tế Đại Học Chulalongkorn ở Bangkok, cho rằng những động thái của Trung Quốc đối với sông Mêkông tương tự như chiến thuật họ đã dùng trong tranh chấp Biển Đông. "Cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông là biểu hiện cho thấy Trung Quốc chỉ chơi theo các luật lệ của riêng họ. Họ đã tạo ra sự đã rồi bằng cách xây dựng các con đập ở thượng nguồn để gây thiệt hại cho các nước ở hạ nguồn, rồi sau đó thành lập cơ quan quản lý riêng của họ để bác bỏ Ủy Ban sông Mêkông".

Giáo sư Thái Lan ghi nhận tiếp "Trung Quốc cũng đàm phán song phương với từng nước ở vùng sông Mêkông để các quốc gia này không thể đoàn kết lại để chống lại Bắc Kinh trong tư cách là một khối khu vực".

Nguồn RFI