Crimea trong thế cờ của các nước lớn

Có hai xu hướng đang dẫn dắt các cuộc tranh luận về tình hình tạibán đảo Crimea sau cuộc trưng cần dân ý. Một là các phong trào ly khai nếu không được giới hạn,không phản ánh quan điểm, nguyện vọng của đa số người dân sẽ khó bảo toàn lãnh thổ, đồng thời gâyra những cuộc khủng hoảng trong hệ thống luật quốc tế. Hai là các trường hợp tiền lệ dùng luật củacác cường quốc trong quá khứ như đã làm sức mạnh của luật pháp quốc tế xói mòn. Vì thế Crimea hiệnnay là thế giới của sức mạnh.

Crimea "tự quyết" theo luật pháp hay tiền lệpháp?

Cuộc trưng cầu dân ý ở Crimea vào ngày 16-3 đã đặt ra câu hỏi vềtính hợp hiến của hành động này. Nga cho rằng bản thân chính quyền lâm thời Kiev là bất hợp phápbởi hành động thiếu tôn trọng quyền lực của ông Yanukovych khi còn tại vị và điều này cho thấyCrimea nên có quyền quyết định vận mệnh cho bán đảo này.

Tuy nhiên, dù hành động của chính quyền có bị nghi vấn thì cũngkhông có quyền nào trong luật pháp quốc tế cho phép Nga can thiệp vào Ukraine hoặc Crimea tự ý lykhai. Chính quyền Obama và hầu hết các nước châu Âu biện giải cuộc trưng cầu dân ý đã vi phạm cảhiến pháp Ukraine và luật quốc tế.

Hiến pháp Ukraine quy định rõ bất cứ thay đổi về mặt chủ quyền lãnhthổ quốc gia đều phải được thông qua bởi một cuộc trưng cầu dân ý của toàn bộ người dân Ukraine.Quy định này cũng phù hợp với những nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế về tôn trọng tính toàn vẹnlãnh thổ.

Đồng thời không công nhận quyền lợi của phong trào ly khai bởi mộtnhóm hay một khu vực của quốc gia, trừ khi nhóm hoặc khu vực đó bị khước từ quyền "tự quyết" (quyềnlợi mưu cầu sự phát triển riêng về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa) bởi chính phủ trung ươnghoặc trở thành đối tượng chịu sự vi phạm nghiêm trọng về quyền con người của chính quyền trungương. Những nguyên nhân có khả năng phát triển thành nhu cầu đòi ly khai trong luật quốc tế đãkhông tìm thấy trong cuộc bỏ phiếu ở Crimea với hầu hết người tham gia là người Crimea gốc Nga.

Những tranh cãi về tính hợp pháp trong trường hợp của Crimea chothấy sự bối rối trong luật quốc tế. Liệu luật pháp quốc tế có nên rõ ràng trong câu hỏi rằng "tựquyết" bao gồm ly khai hay không? Vì hành động này không được công nhận là đúng đắn nhưng đồng thờicũng không bị cáo buộc là vi phạm. Tuần trước, Nga phủ quyết một nghị quyết của Hội đồng Bảo antuyên bố cuộc trưng cầu dân ý Crimea không hợp lệ.

Mỹ và các chính phủ khác có thể tìm kiếm một nghị quyết của Đại hộiđồng LHQ lên án cuộc trưng cầu nhưng điều này sẽ không có hiệu lực ràng buộc. Đại hội đồng cũng cóthể yêu cầu Tòa án Công lý Quốc tế đưa ra một "ý kiến ​​tư vấn" rằng trưng cầu dân ý là bất hợppháp. Sau khi Kosovo tuyên bố độc lập khỏi Serbia vào năm 2008, đại hội đồng theo yêu cầu củaSerbia cho ý kiến ​​tư vấn liên quan đến tuyên bố độc lập của Kosovo. Trong trường hợp đó, Tòa ánCông lý Quốc tế đã kết luận rằng tuyên bố của Kosovo không phải là bất hợp pháp.

Tuy nhiên, tình hình bán đảo Crimea là khác nhau đáng kể từ Kosovovà tòa án quốc tế có thể đạt được một kết luận khác nhau, đặc biệt là nếu các câu hỏi đã được đóngkhung khác nhau. Nếu Crimea thật sự ly khai và gia nhập Nga, điều này sẽ khuyến khích các hành độngtương tự ở Đông Âu và những nơi khác. Ví như trường hợp Kosovo, cho dù Mỹ và các chính phủ châu Âunhấn mạnh rằng đây là trường hợp cá biệt thì hệ quả là Nam Ossestia và Abkhazia đã đòi ly khai khỏiGeorgia và được Nga công nhận vào năm 2008. Hay như trường hợp Transdnistria ly khai khỏi Moldovavào 2006. Như những lo ngại của Mỹ trước Kosovo, Nga cũng nên lo ngại những trường hợp tương tự, vínhư Chechnya.

Lý giải từ cán cân quyền lực

Rõ ràng việc Nga đồng ý sáp nhập Crimea đã vấp phải sự phản đốimạnh mẽ từ Mỹ và EU. Nguyên nhân chủ yếu là những suy đoán xoay quanh tương quan quyền lực tại lụcđịa Á-Âu nếu chẳng may khu vực hậu Xô viết được tái lập. Dù đây là khu vực cạnh tranh ảnh hưởngtruyền thống nhưng EU sẽ khó có thể ngăn cản Nga lan rộng nếu không có sự hỗ trợ của Mỹ.

Bên cạnh đó, với vai trò "cảnh sát quốc tế", Mỹ không thể làm ngơkhi bất kỳ khu vực nào trên thế giới diễn ra bất ổn chính trị cũng như ngăn không cho một quốc giabành trướng và đe dọa tới vị trí của Mỹ hiện nay. Điều này sẽ càng trở nên "nhạy cảm" hơn khi liênquan đến Nga - một đối thủ đã từng cạnh tranh ngồi vào vị trí "bá chủ thế giới" với Mỹ.

Trong ván bài này, Mỹ và EU đã cố gắng tranh thủ sức mạnh quốc tếkhi cáo buộc hành động xin sáp nhập của Crimea là bất hợp pháp, cùng việc Nga đang có tham vọng mởrộng lãnh thổ. Chống lại những cáo buộc vi phạm luật pháp quốc tế của các chính phủ phương Tây, Ngacũng nhắc lại trường hợp của Kosovo, vốn được Mỹ và các nước châu Âu khác ủng hộ cũng đã được tòaán quốc tế công nhận vào năm 2010.

Trong mọi trường hợp, thậm chí còn mới và danh sách cấm vận của Mỹchỉ là một tín hiệu. Quan trọng hơn bây giờ là những thay đổi chiến lược sâu sắc hơn nên dòng chảytừ sự hiểu biết mới của chúng ta về Nga. Chúng ta cần hình dung lại NATO, để di chuyển lực lượngcủa mình từ Đức đến biên giới phía đông của liên minh. Hành động của Nga được các giới chiến lượcphương Tây xem như một hồi chuông cảnh báo cho hệ thống quân sự và phòng thủ tại châu Âu. Đặc biệtlà Liên minh quân sự Bắc Đại Tây Dương (NATO).

Trong tuần qua, Tổng Thư ký Anders Fogh Rasmussen phát biểu tạiViện Nghiên cứu Brookings (Mỹ) rằng: "Nga và EU đang sống trong hai thế giới khác nhau chứ khôngphải chỉ là những vấn đề xảy ra trong những ngày vừa qua […]. Và đây là cuộc khủng hoảng nghiêmtrọng nhất với châu Âu sau khi chiến tranh lạnh kết thúc".

Phương Tây chỉ ra Crimea vốn đã được tự trị dưới sự cho phép củaUkraine - giống như nhiều vùng của Nga nhưng Nga đã thẳng tay đàn áp những hành động độc lập ởChechnya và Ingushetia. Mặt khác, trường hợp của Kosovo được mở ra bởi tổ chức hòa bình LHQ - támnăm sau khi hành động thanh lọc sắc tộc của Serbia diễn ra. Trong trường hợp của Crimea, chỉ thấysự hiện diện của quân đội Nga ở Crimea mà không hề có bằng chứng nào chứng minh chính phủ Ukrainechống lại người Nga ở Crimea.

Cho dù có hợp pháp hay không, Nga sẽ thấy rằng vấn đề Crimea khóđược chấp nhận rộng rãi như trường hợp Kosovo (106 quốc gia công nhận) mà giống với trường hợp cộngđồng người Thổ Nhĩ Kỳ ở Bắc Cyprus hơn - khi chỉ được công nhận bởi một quốc gia, không ai khácngoài Thổ Nhĩ Kỳ. Tương lai liệu Kosovo và Crimea có là tiền lệ để hàng trăm cộng đồng dân tộcthiểu số trên thế giới dựa vào và đẩy biên giới quốc gia trở nên hỗn độn.

Hơn nữa, tham vọng của Nga không dừng lại ở Crimea mà còn ở việc mởđường cho Kremlin lấy lại lãnh thổ trong không gian Xô Viết. Và kịch bản này đã từng diễn ra ởGeorgia vào năm 2008 khi quân đội Nga hỗ trợ cho hai cộng đồng ly khai Nam Ossestia vàAbkhazia.

Tuy nhiên, so với dân số 4,5 triệu người ở Georgia và 46 triệungười ở Ukraine, rõ ràng Putin đang nỗ lực giữ cho cộng đồng nói tiếng Nga ở gần biên giới hết mứccó thể nhằm tăng cường ảnh hưởng của Moscow lên khu vực.

HOÀI THƯƠNG - THỤY ĐIỂN