Vùng xám của nói dối

Hành vi này lan rộng trong xã hội đến mức nó cho ta thấy thêm nhiều góc độ về những vùng xám giữa sự thật và dối trá và có lẽ sẽ giải thích vì sao chúng ta lại nói dối.

Nói dối không ngượng

Chúng ta thường xuyên nói dối, dù rằng thật sự là nói dối khiến ta phải nỗ lực trí óc nhiều hơn là nói thật. Tổng thống Hoa Kỳ Abraham Lincholn từng nói "không ai có trí nhớ đủ tốt để là một kẻ nói dối thành công".

Năm 1996, một nhà nghiên cứu tên Bella DePaulo thậm chí còn đặt ra một con số cho nói dối. Bà khám phá ra rằng mỗi chúng ta nói dối một hoặc hai lần mỗi ngày. Đa số các câu nói dối là vô hại, hoặc thậm chí là tử tế, ví dụ như: "Tôi nói cô ấy trông rất ổn trong khi tôi nghĩ cô ấy quá béo." Một số nói dối để che giấu sự bối rối, như giả vờ người phối ngẫu của họ chưa bị sa thải.

DePaulo, một nhà tâm lý tại Đại học California Santa Barbara nói rằng người tham gia vào nghiên cứu của bà không để ý họ đã nói dối bao nhiêu lần, một phần vì họ làm điều đó "quá thường xuyên và dễ dàng đến mức ta không để ý". Đáng sợ hơn là khi một người sử dụng lời nói dối để thao túng người khác hoặc cố ý dẫn dụ người khác. Và điều này xảy ra thường xuyên hơn bạn nghĩ.

Kỹ thuật đánh lừa

Khi Todd Rogers, một nhà khoa học hành vi tại trường Harvard Kennedy, và đồng nghiệp quan sát cách các chính trị gia né tránh câu hỏi khi tranh luận, họ nhận ra có điều gì đó khác đang diễn ra. Bằng cách đưa ra mệnh đề nói thật, họ có thể né không phải trả lời câu hỏi. Họ thậm chí có thể vờ như một điều gì đó là thật trong khi nó không phải sự thật. Chính trị gia thường làm điều này.

Ông nhận ra rằng hành động kiếm cớ né tránh là một chiêu cực kỳ phổ biến trong quá trình đàm phán. Hơn một nửa trong số 184 quản lý doanh nghiệp tham gia nghiên cứu thừa nhận họ có sử dụng chiêu này. Nghiên cứu cũng nhận thấy người né tránh tin rằng hành vi này đạo đức hơn là nói dối thẳng thừng.

Tuy nhiên, những người bị lừa thường không phân biệt được giữa nói dối và lảng tránh. "Có lẽ việc này dẫn đến quá nhiều hành động lảng tránh vì người nói ra điều đó thường nghĩ nếu bị lộ thì dù sao vẫn còn có chút gì đó đạo đức, trong khi người nghe lại nhìn nhận đây là hành vi nói dối," Rogers nhận định.

Trong khi hành vi này rất phổ biến trong chính trị, giờ đây nó cũng dễ thấy trong đời sống hàng ngày. Hãy quan sát một nhân viên bất động sản nói chuyện với khách hàng tiềm năng rằng một miếng đất không nổi tiếng gì lắm nhận được "rất nhiều yêu cầu" khi người khách hỏi thực tế đã có bao nhiêu người tham gia đấu thầu. Hoặc một người bán xe hơi cũ sẽ nói chiếc xe sẽ khởi động cực kỳ ổn trong buổi sáng sương mù, trong khi không hề tiết lộ nó vừa bị hỏng tuần trước. Cả hai thông điệp đều là thật nhưng lại là cái mặt nạ che giấu đi hiện thực của mảnh đất không ai mua và một cái xe dỏm.

Đang phạm sai lầm

Nói tránh có lẽ quá phổ biến bởi vì giờ đây nó được coi như công cụ hữu hiệu. Điều này xảy ra vì chúng ta liên tục có quá nhiều mục tiêu cạnh tranh, Rogers nói. "Chúng ta muốn đạt được mục tiêu ngắn hạn, bán xe hoặc nhà, nhưng chúng ta cũng muốn mọi người nhìn mình là có đạo đức và thành thật." Ông nói hai mục tiêu đó đang giằng xé nhau và bằng cách sử dụng cách nói tránh, mọi người tin rằng họ đang trở nên đạo đức hơn thay vì nói dối thẳng thừng.

"Chúng tôi đưa ra bằng chứng là họ đang phạm sai lầm," Rogers nói.

Công chúng rõ ràng cảm thấy phát mệt vì bị nói dối và niềm tin vào chính trị gia thực sự suy giảm. Một khảo sát năm 2016 cho thấy niềm tin của công chúng ở Anh Quốc dành cho chính trị gia còn thấp hơn nhân viên bất động sản, ngân hàng và nhà báo.

Nhà tâm lý học Robert Feldman, tác giả quyền sách "Kẻ nói dối trong đời bạn", nhìn nhận vấn đề này là đáng lo ngại cả ở mức độ cá nhân và mức độ vĩ mô. "Khi chúng ta bị lừa bởi những người có quyền lực, nó hủy hoại sự tự tin của ta vào các thể chế chính trị - nó khiến người dân rất ngờ vực về động cơ thực sự [của họ]."

Thật không may, sự phổ biến của lời nói dối bắt nguồn từ cách chúng ta lớn lên. Lời nói dối đóng một vai trò trong tương tác xã hội của ta từ khi rất bé. Ta kể cho con trẻ nghe về nàng tiên răng và ông già Tuyết, hoặc khuyến khích trẻ biết ơn một món quà không mong muốn. "Chúng ta cho con trẻ rất nhiều thông điệp lẫn lộn," Feldman nói. "Cuối cùng những gì chúng học được là dù trung thực là cách tốt nhất, nhưng đôi lúc nói dối vẫn ổn và tốt hơn."

Vì thế lần tới khi bạn nghe một thông tin gì đó có vẻ kỳ quặc, hoặc ai đó làm chệch hướng một câu hỏi, hãy cẩn thận vì có thể thứ bạn nghĩ là sự thật hóa ra lại là trò lừa.

Nguồn BBC Future