Nhiếp ảnh gia Mỹ và cuộc trở về đầy cảm xúc ở Điện Biên Phủ

Catherine Karnow trân trọng nângbức ảnh bàchụp Tướng Giáp năm 1990. Bức ảnh này đượcnhiều người dân Hà Nội và Quảng Bình invà cầm theo khi đi viếng ông hồi tháng 10 nămngoái.Ảnh:Trọng Giáp

- Nhân duyên nào giúp bà được lên Điện Biên Phủ cùng Đại tướng Võ Nguyên Giápnăm 1994?

- Năm đó, đến Việt Nam rồi tôi mới biết các bạn đang chuẩn bị kỷ niệm 40 nămchiến thắng Điện Biên Phủ.Những nhà báo nước ngoài bàn tán xôn xao về việc liệu Đại tướng cólên Điện Biên vào đúng ngày kỷ niệm 40 năm chiến thắng hay không, và họ sẽ lên bằng cáchnào. "Có thể mình cũng nên đi", tôi tự hỏi và cùng chung thắc mắc với họ.

Một lần tôi đến thăm nhà Đại tướng, ông nói nhỏ vào tai tôi: "Côcómuốn cùng tôi lên Điện Biên Phủ không? Mấy ngày nữa chúng tôi sẽ lên đường".

Tôi không được chia sẻ với bất cứ nhà báo nào về chuyện này, trong khi vẫnnghe họ tiếp tục bàn tán. Nhưng ngay khi trở lại Hà Nội, tôi có gặp một người làm việc cho hãngthông tấn AP ở Việt Nam. "Anh biết chuyện gì không? Tôi vừa trở về từ Điện Biên Phủ, tôi đi cùngĐại tướng", tôi nói với anh ấy.

Anh trợn tròn mắt: "Côcó đùa không đấy?"

"Thật đấy. Tôi đang có trong tay một câu chuyện tuyệt vời", tôi đáp.

- Điều gì khiến chuyến đi này trở thành cuộc đồng hành đáng nhớ nhất của bàvới Tướng Giáp?

- Đó là một cơ hội độc quyền mà bất cứ nhà báo, nhiếp ảnh gia nào cũng thèm muốn,dù tôi không phải một nhiếp ảnh gia thích cạnh tranh.Được cùng Đại tướng lên Điện Biên Phủtrong một chuyến đi riêng là điều không thể tưởng tượng được.

Khó khăn của nhiếp ảnh là bạn phải ở đúng chỗ vào đúng thời điểm. Bạn không thểđứng đằng sau những chiếc dây thừng, sau đám đông.Với vai trò nhiếp ảnh gia, tôi được đứngchỉ cách Đại tướng khoảng nửa mét, trong ba ngày.Có được sự tự do trong suốt chuyến đi đểchớp được những bức ảnh gần gũi của nhân vật là một điều đầy hứng khởi.

- Tháng 4 vừa qua, bà được trở lại Điện Biên Phủ sau 20 năm, lần này cùng giađình Đại tướng. Chuyến đi có mục đích gì?

- Chương trình Talk Vietnam muốn làm chương trình về tôi và tình bạn với TướngGiáp cũng như gia đình ông. Bên cạnh đó, gia đình Đại tướng từ lâu cũng muốn đưa các cháu, chắttrong nhà lên Điện Biên Phủ để giáo dục các em về lịch sử đất nước, về cội rễ, về nơi Tướng Giáptừng chinh chiến. Vì vậy, khi tôi nói với họ về ý định của chương trình, họ đồng ý vì đây là điềuhọ muốn làm từ lâu.

- Ấn tượng ngày trở lại Điện Biên Phủ của bà ra sao?

- Tôi thấy việc di chuyển đến nhiều địa điểm trở nên dễ dàng hơn. Tôi đã ghi chépcẩn thận hồi năm 1994, rằng chiếc xe Jeep chở tôi đi mất vài giờ mới tới Mường Phăng. Lần này chỉmất 45 phút.Lần trước đường đi rất kinh khủng, đầy những ổ gà, nhưng lần này chúng tôi đi nhưlướt vậy.

Điên Biên Phủ giờ đã phát triển hơn.Năm 1994, có một chiếc xe tăng trên đồiA1 nằm giữa trời. Giờ thì nó đã có thêm mái che. Tôi nghĩ hầm De Castries cũng vậy. Hồi xưa mọi thứkhông được bảo tồn nhiều, giờ thì đã có cả tiệm đồ lưu niệm.

- Cách đây 20 năm, người dân Điện Biên chào đón Tướng Giáp với một sự háo hứcxen lẫn tôn kính, còn bây giờ khi con cháu của ông tới, họ có thái độ ra sao?

- Một điều rất hấp dẫn đối với tôi là khi chúng tôi đi thăm bảo tàng, tượng đàihay Mường Phăng, gia đình Đại tướng nổi bật vì họ mặc những chiếc áo đồng phục rất đẹp, có hìnhchân dung của ông. Nhưng tôi luôn bất ngờ vì dường như tất cả mọi người, từ khách du lịch, ngườidân, hay người bán đồ lưu niệm đều không hề nhận ra họ.

Chỉ có đúng một lần, tại hầm De Castries, một số cựu chiến binh đến tham quannhận ra anh Võ Điện Biên, con cả của Tướng Giáp, và mọi người muốn chụp ảnh cùng anh. Tôi cóhỏi các biên tập viên ở đài truyền hình vì sao không ai nhận ra họ, thì được biết họ sống khá kíntiếng.

- Bà có thể chia sẻ một khoảnh khắc đặc biệt trong chuyến đi vừaqua?

- Tôi được chứng kiến anh Điện Biên dạy những đứa trẻ về chiến dịch, những chuyệnđã xảy ra. Và khi mọi người rời lán của Đại tướng, xuống dưới nghỉ,tôi có một lúc đểchụp ảnh anh ngồi một mình, với những bông hồng họ đem theo trên bàn.

Khung cảnh rất yên tĩnh, và tôi chụp anh khi anh đang nghĩ ngợi. Chúng tôikhông nói gì, nhưng sau đó, tôi có hỏi: "Lúc đó anh cảm thấy thế nào?". Và anh trả lời: "Tôi cảmthấy sự hiện diện của cha tôi". Nói cách khác, anh ấy thực sự đã cảm thấy linh hồn cha mình đanghiện hữu.

Người dân ở Mường Phăngvui mừng đón chào Đại tướng Võ Nguyên Giáp năm1994.Ảnh: Catherine Karnow

- Nhắc đến Tướng Giáp, là người chụp được những bức ảnh đẹp của ông trongnhiều năm, bà thấy điểm khó và dễ khi chụp ông là gì?

- Tôi chuyên về chụp ảnh con người và đã chụp hàng nghìn người trong sự nghiệpcủa mình. Điều thú vị là chúng ta không thể biết việc chụp một người dễ hay khó cho tới khi bắt đầuchụp ảnh họ. Một người sôi nổi nhất có khi lại rất khó chụp, trong khi một người rất thụ động lạicó thể rất ăn ảnh.

Đối với một số người như Tướng Giáp, sẽ dễ chụp hơn khi họ đang hành động thay vìđứng trước máy ảnh.Ở Điện Biên Phủ, ông đi rừng, nhìn xung quanh, bình luận, trò chuyện, hânhoan khi gặp mọi người, khi đó ông là một chủ thể tốt vì ông rất sôi nổi.

Nhưng chụp chân dung ông không dễ dàng chút nào, bởi cảm xúc của ông không dễ bộclộ ra ngoài. Người ta khó thâm nhập sâu để biết ông nghĩ gì. Với vai trò một nhiếp ảnh gia, côngviệc của bạn là phải làm sao đưa cảm xúc đó ra, cho nhân vật không gian để thể hiện bảnthân.

- Lúc sinh thời, cha bà, nhà báo, nhà sử học Stanley Karnow trao đổi với bàđiều gì về Điện Biên Phủ?

- Cha tôi và tôi có nói chuyện về chiến dịch Điện Biên Phủ, nhưng thường khôngtrao đổi sâu về sự phức tạp của nó. Vài năm gần đây, có một quyển sách bìa cứng, dày khoảng 600trang, được xuất bản, nói riêng về chiến dịch Điện Biên Phủ, chứ không phải về Thế chiến II. Điềuđó đủ cho thấy sự phức tạp của chiến dịch.

Nhưng cha tôi thường kể những giai thoại hấp dẫn về con người, như chuyện một sĩquan pháo binh tự sát trong hầm khi biết họ thua trận. Những câu chuyện này khiến mọi thứ trở nêncuốn hút. Đó là một trong những lý do cha tôi là một nhà báo giỏi. Vì ông ấy luôn có những câuchuyện về con người mà ai cũng hiểu. Những bài viết của ông không bao giờ khô khan và nhàmchán.

- Có những quan điểm trái chiều về việc nhìn nhận lịch sử. Một số ngườinói ta phải tự hào về nó, luôn ghi nhớ sự hy sinh của các thế hệ đi trước để biết trân trọng vàtích cực xây dựng đất nước thời nay. Một số khác cho rằng nên khép lại quá khứ, hướng tới tươnglai, đừng đắm chìm trong chiến thắng để rồi kiêu ngạo. Bà nghĩ thế nào về điều này?

- Tôi nhớ hai câu nói của cha tôi, nhà sử học Stanley Karnow, trong sáchcủa ông, đại ý là "Lịch sử sinh ra để lặp lại chính nó", và "Chúng ta có thể rút kinh nghiệm từnhững sai lầm của mình và không lặp lại chúng". Cả hai điều này đều đúng.

Điều quan trọng là phải biết lịch sử của nước mình, đặc biệt là giới trẻ. Chúngta không được quên, chúng ta phải tự hào hoặc phải hiểu liệu điều gì là sai lầm. Sự can thiệpcủa Mỹ vào Việt Nam là một sai lầm, và chúng tôi nên nhớ điều đó. Nhưng thật không may, chúng tôikhông nhớ, và chúng tôi lặp đi lặp lại nó. Đó không phải là điều đúng.

Trọng Giáp