Patrick MODIANO – Nghệ thuật về ký ức

Modiano là một trong những tác giả được yêu mến nhất của Pháp bởi văn phong giản dị và trong sáng.

Giải Nobel Văn chương năm 2014 vừa được trao cho Patrick Modiano, nhà văn đương đại nổi tiếng của Pháp, 69 tuổi, tác giả của 27 tiểu thuyết, « bởi nghệ thuật về ký ức mà ông đã sử dụng để gợi lại những số phận con người vô cùng khó hiểu và nhân tình thế thái thời Đức tạm chiếm ».

Gương mặt chính yếu của văn chương đương đại Pháp với nhiều giải thưởng trong đó có Goncourt vàGrand Prix của Viện Hàn Lâm Pháp, Modiano còn là một trong những tác giả được yêu mến nhất của độcgiả Pháp bởi văn phong giản dị và trong sáng, đức tính khiêm tốn và thành thực, nhưng có lẽ trênhết bởi tài năng cùng tác phong nghiêm túc mà ông dành cho văn chương.

Tiểu thuyết gia nổi tiếngchia sẻ rằng viết văn là một công việc "khó chịu", "mệt mỏi và mất rất nhiều thời gian". Và đểtránh rơi vào "tình trạng bị nản lòng", với ông không có cách gì hơn là ngồi viết mỗi ngày. Ông víquá trình viết một cuốn sách như "mò mẫm lái một con tàu" trong sương mù, không biết đi về đâu, đôikhi biết là đã lạc hướng, nhưng không có quyền dừng. Bởi vì "dừng là sẽ bị nước cuốn trôi".

Ngày 9/10, trước câu hỏi của nhà báo: "Giải Nobel sẽ mang lại cho ông rất nhiều tiền. Thế cuộc sốngcủa ông sẽ có gì thay đổi không ?", Modiano chân thành trả lời: "Thì vẫn thế thôi. Sống thì vẫnviết. Và mỗi khi viết thì khó nhọc vẫn hoàn khó nhọc…"

Thời Đức tạm chiếm

Có thể coi khoảng 4 năm (từ 1940 đến 1944) khi nước Pháp bị quân đội Hít-le chiếm đóng là một nỗihổ thẹn của lịch sử Pháp. Cho tới bây giờ nước Pháp vẫn còn bị dằn vặt bởi một thời kỳ đen tối đãkhiến không ít những con người vốn hiền lành chấp nhận làm chỉ điểm cho phát xít, đẩy hàng nghìnthường dân gốc Do Thái vào các trại tập trung.

Modiano sinh năm 1945, khi Thế chiến II vừa kết thúc, tiếp theo là một tháng ngày lẻ loi, khắc dấubởi sự vắng mặt thường xuyên của người mẹ diễn viên kịch nói, bởi cái chết rất sớm của người emtrai duy nhất, bởi sự thuyên chuyển liên miên các trường nội trú, và có lẽ đặc biệt là bởi hành vivà tung tích bí ẩn của người cha gốc Do Thái. Nhưng sẽ rất vội vã khi cho rằng đó chính là lý dokhiến Modiano quan tâm đến vấn đề Do Thái và thời Đức tạm chiếm như một cách giải mã cho cha.

Nếuđọc Một tiền án (2005) - tiểu thuyết được coi là mang nhiều tính tiểu sử nhất của ông, ta sẽ nhậnthấy sự khách quan của Modiano khi kể về cha mình - một nhà buôn đã kịp kiếm tiền tỉ trong chiếntranh nhờ những cú đầu cơ và những hoạt động mờ ám, người mà chàng trai trẻ đã quyết định cắt đứtliên lạc năm 17 tuổi, chấm dứt những cuộc cãi vã triền miên cùng những hẹn hò chớp nhoáng.

TrongModiano, ý thức chính trị và thế giới quan của người cầm bút được đặt ở vị trí cao hơn hẳn mối quanhệ cá nhân cha-con: "thời kỳ Đức tạm chiếm" trở thành một đề tài sáng tác với những tìm kiếm và thửnghiệm mang tính chất văn chương cùng dấu ấn của riêng ông.

Ngay từ tiểu thuyết đầu tiên Quảngtrường Ngôi sao được coi như « bản khai sinh của một nhà văn », ông đã không ngần ngại tấn công vàoquá khứ dân tộc, làm thức dậy những kỷ niệm tưởng như đã được xếp gọn, những nỗi đau ngỡ như đãliền miệng.

Điều gì đã thực sự xảy ra trong thời Đức tạm chiếm?

Cái gì đã khiến con người biến dạng ?

Gần nửa thế kỷ nay, sáng tác của Modiano xoay quanh những câu hỏi đau đớn đó để mỗi tác phẩm lạiđẩy ta sâu hơn nữa vào cõi u buồn của trí nhớ, vào chặng đường kỳ bí tìm lại quá khứ.

Trong tiểuthuyết Dora Bruder (xuất bản năm 1997) kể lại cuộc điều tra kỳ lạ về một thiếu nữ Do Thái mất tíchtrong thời Đức chiếm đóng Paris, nhân vật/tác giả Modiano tự ví mình như «một thân cây mọc từ đốngphân của thời Đức tạm chiếm» và phát biểu một cách chua chát: «Rất nhiều bạn bè mà tôi không quenđã ra đi vào năm 1945, năm tôi sinh ra trên đời này».

Nghệ thuật về ký ức

Có lẽ chúng ta đều phải công nhận rằng tuy không phải là một nhà văn vĩ đại, chủ nhân của giảiNobel Văn chương 2014 luôn tìm được những cách viết đẹp về ký ức.

Với 27 tiểu thuyết được xuất bảnđều đặn, cùng một dung lượng (trên dưới 150 trang), sự nghiệp của Modiano không có đỉnh cao, nhưngdường như đó không phải là mục đích của ông, cũng như ông cũng không có ý định dốc sức đặc biệt chomột tác phẩm nào, không ham muốn tạo dựng một trường phái gì.

Các tác phẩm của ông đều là nhữnghành trình tìm lại căn cước được kể bằng những cách khác nhau, luôn từ giản dị tới phức tạp, từ cụthể đến trừu tượng, từ hiện thực tới hư cấu và bao giờ cũng tràn đầy tinh tế tỏa ra từ những câuvăn giản dị, trong vắt, được sắp xếp trong một nhịp điệu dịu dàng.

Mỗi tác phẩm của Patrick Modiano là một hành trình kiếm tìm dẫn đến những cuộc gặp gỡ kỳ lạ, những tình huống bất ngờ, những sự việc khó tin, nhưng hoài nghi và phân vân.

Một thám tử tư ở tuổi trung niên quyết định mở cuộc điều tra về căn cước của chính mình, bởi mộttai nạn xảy ra từ lâu khiến anh ta chẳng còn nhớ gì về quá khứ. Một cô gái nhìn thấy một phụ nữkhông quen trong tàu điện ngầm Paris và tin chắc rằng đó là mẹ của mình, người mà ngay từ bé côđược biết là đã qua đời. Một ông lục tuần hàng ngày không làm gì ngoài ngắm cây và đọc sách về thúrừng, một hôm vô tình tìm được sổ địa chỉ cũ và hy vọng từ đó lần ra manh mối của thời niên thiếumà giờ đây không để lại dấu vết nào trong ký ức. Một cậu thanh niên bị tai nạn xe hơi, tỉnh dậytrong bệnh viện và nhớ lại tai nạn tượng tự từng xảy ra với cậu cùng những dữ kiện đã chìm nghỉmtrong lãng quên suốt nhiều năm qua…

Như thế đấy, mỗi tác phẩm của Patrick Modiano là một hành trình kiếm tìm dẫn đến những cuộc gặp gỡkỳ lạ, những tình huống bất ngờ, những sự việc khó tin, nhưng hoài nghi và phân vân… Nhưng kết quảnhư thế nào, căn cước cuối cùng có tìm được không, thì tác giả trích một câu của Stendhal để báorằng: «Tôi không có khả năng đưa ra hiện thực của các sự việc, mà chỉ có thể mô tả cái bóng củachúng» (Để em không bị lạc trong khu phố ấy, 2014).

Điều này thực ra cũng được ông khuyến cáo ngaytừ một trong những tác phẩm đầu tay (Biệt thự buồn, 1975), thông qua câu thơ của Dylan Thomas : «Anh là ai, hỡi kẻ quan sát cái bóng? ». Quan hệ giữa cái thực và cái bóng còn được Modiano địnhnghĩa như sau: chất liệu tiểu sử chỉ có tác dụng khi nó « biến mất trong cái được tưởng tượng ra ».

Vấn đề này có vẻ khớp với thổ lộ của ông trong một phỏng vấn về những bí mật của nghề viết: « Khởiđiểm bao giờ cũng là một điều gì đó rất rõ ràng, không thuộc phạm vi của hư cấu. Một chi tiết. Hoặcmột cảnh tượng. Một điều gì đó đã thực sự xảy ra. Một mẩu của hiện thực. Sau đó, tôi pha trộn nhữngmảnh vụn có thực đó với những gì mà chúng có thể tạo nên. Và thế là trở thành một kiểu hư cấu.»

Paris, vẻ đẹp điêu tàn

. (Ảnh: Le Figaro)

Lộng lẫy, kiêu sa, với tháp Eiffel, bảo tàng Louvre, quảng trường Vendôme - đó là Paris của dukhách nước ngoài.

Rõ ràng, rành mạch, với cái nhìn tổng thể, phố nào ra phố đấy - đó là Paris chụp từ vệ tinh, Pariscủa Google map.

Paris của Modiano là Paris của tuổi thơ đơn độc với những cuộc bỏ nhà ra đi, những chuyến langthang vật vờ. Paris của Modiano là Paris của một người trọn đời yêu Paris. Paris dân dã với nhữngngóc ngách lộn xộn, những quán cà phê bé nhỏ, những khách sạn rẻ tiền, những rạp chiếu bóng lỗithời… Paris nguy hiểm với những đại lộ ngoại vi rầm rập xe và những địa chỉ ám muội… Paris khó hiểuvới những tòa nhà có hai cửa thông ra hai phố : phố này thì tưng bừng ánh sáng, phố kia lại tăm tốiâm u… Và Paris của thời Đức tạm chiếm với những khu Do Thái, trường nội trú Do Thái, trại tập trungDo Thái, cục an ninh phụ trách các vấn đề Do Thái, sở Nội vụ, phòng giam, doanh trại, đồn cảnh sát…

Paris trở thành một địa điểm của tội ác và nhà văn trở thành thám tử.

Đúng vậy, không chỉ cácnhân vật của Modiano mới đặt cho mình câu hỏi «chúng ta là ai ? chúng ta từ đâu đến ? », cả Paristrong tác phẩm của ông cũng trăn trở với dĩ vãng u buồn…

Trong Một tiền án, Modiano viết : « tôi chỉ thật sự là tôi khi tôi lang thang một mình trên phố ».Phải chăng với ông, đối diện với Paris cũng đồng nghĩa với đối diện với lương tâm và ký ức?

THUẬN

_____________________
4 tiểu thuyết của Modiano đã được dịch ra tiếng Việt và xuất bản ở Việt Nam :- - Vũ Đình Phòng dịch- i - Dương Tường dịch- - Dương Tường dịch- - Trần Bạch Lan dịch.