Nobel Văn học 2013: Một thiên tài tĩnh lặng

Lâu rồi, Alice Munro (82 tuổi) không còn quan tâm tới các giải thưởng, hoặc là chẳng bao giờ quantâm. Hiện bà sống ở Clinton, gần mái nhà thời thơ ấu ở tỉnh Ontario, Canada. Hôm giải Nobel Văn họccông bố, bà đang đi thăm con gái ở Victoria, phía cực Tây của Canada. Khoảng 1h trưa ngày 10/10 Hànlâm viện Thụy Điển gọi điện để báo việc bà được trao giải Nobel Văn học 2013, nhưng bà vắng nhà nênhọ phải để lại tin nhắn.

Cuối cùng người con gái cũng nhận được tin và đánh thức bà dậy lúc 4h sángngày 10/10 (do khác múi giờ). Vài phút sau, vừa xúc động vừa có phần càu nhàu, bà trả lời phỏng vấnnhanh của Đài phát thanh - truyền hình Canada CBC qua điện thoại: "Thật không thể nào, chuyện xảyra thật huy hoàng, tôi chẳng thể tả được, không biết nói làm sao". Bà nói thêm: "Tôi hy vọng rằngviệc này sẽ khiến người ta xem truyện ngắn như một nghệ thuật quan trọng, chứ không phải là thứ bạngiỡn đùa trước khi có được một cuốn tiểu thuyết".
Những câu hỏi trong ánh chớp
Alice Munro đã biết mình muốn làm nhà văn từ tuổi thiếu niên một cách tình cờ. Năm 2012, bà nói vớitờ New York Time: "Bao nhiêu năm rồi tôi cứ ngỡ truyệnngắn chỉ là việc thực tập cho đến khi tôi có đủ thời gian để viết một cuốn tiểu thuyết. Rồi tôinhận ra rằng tôi chỉ viết được truyện ngắn mà thôi, và tôi giáp mặt với việc đó. Tôi đồ rằng việctôi cố đưa thật nhiều vào truyện ngắn là một sự bù lỗ".

Có mẹ là cô giáo dạy học và cha là một người săn chồn, sau khi xong bậc trung học, Alice Munro theongành báo chí và Anh ngữ tại Đại học miền Tây Ontario, nhưng bỏ ngang để kết hôn năm 1951. Cùng vớichồng bà định cư ở Victoria, mở một tiệm sách. Munro khởi sự viết khi còn niên thiếu, bắt đầu đăngtruyện trong nhiều tạp chí từ đầu thập niên 1950 nhưng đến năm 1968 mới xuất bản cuốn đầu tiên -tuyển tập truyện ngắn Dance Of Happy Shades (Điệu vũ củanhững bóng râm hạnh phúc), được chú ý ở Canada. Năm 1971 bà xuất bản tuyển tập truyện ngắn Lives Of Girls And Women (Đời những cô gái và đàn bà) được cácnhà phê bình mô tả như một tiểu thuyết về sự thành nhân.

Munro được đánh giá cao với lối kể chuyện tinh vi và hiện thực về tâm lý. Một số nhà phê bình xembà như Chekhov của Canada. Truyện ngắn của bà thường lấy khung cảnh là những thị trấn nhỏ - nơiphải phấn đấu để có một sinh hoạt được xã hội chấp nhận - thường đưa đến hậu quả là những mối tươnggiao căng thẳng và tranh chấp về đạo lý, những vấn đề bắt nguồn từ những khác biệt giữa các thế hệvà những tham vọng đụng độ nhau. Munro thường mô tả những việc xảy ra thường ngày nhưng mang tínhquyết định, một thứ hóa thân soi sáng câu chuyện bao quanh và để những câu hỏi về sinh tồn xuấthiện trong ánh chớp.

Khác với những giải Nobel Kinh tế, Vật lý, Hóa học, Y khoa thuộc phạm vi chuyên môn, người dânthường khó chia sẻ, giải Nobel Văn học hàng năm đều có những tiên đoán, tranh luận, thậm chí cácược ăn tiền với những kèo lớn nhỏ. Năm nay, những nhà văn được cá độ nhiều nhất là Haruki Murakami(Nhật), Svetlana Aleksijeviti (Belarus), Ko Un (Hàn Quốc), Adonis (Syria), Ngugi wa Thiong'o(Kenya), và các nhà văn Hoa Kỳ như Joyce Carol Oates, Thomas Pynchon, Philip Roth, và Don DeLillo.Ít được nhắc đến hơn là Ismail Kadare (Albania), John Fosse (Na Uy), và Cees Nooteboom (Hà Lan).Đến phút chót cá độ trên Ladbrokes là Murakami (2 ăn 5), Alice Munro (1 ăn 4) và Svetlana (1 ăn6).

Tuy nhiên, các vị Hàn lâm Thụy Điển có những chiến thuật kiểu tiểu thuyết trinh thám, cương quyếtgiữ bí mật đến phút chót và dùng những biện pháp như mã hóa tên tác giả và sử dụng bìa giả chonhững cuốn sách mà các bồi thẩm đọc khi ra công chúng. Sáng 7/10, thư ký thường trực của Hàn lâmviện Thụy Điển, Peter Englund, viết trên mạng cá nhân: "Chúng tôi đã quyết định xong", nhưng khôngtiết lộ. Người ta chỉ nghiêng về việc tiên đoán người được giải lớn tuổi và là nữ.

Trong văn học, rất hiếm tài năng trẻ tuổi mà có tác phẩm tầm vóc. Nếu cộng tất cả những nhà vănđược giải Nobel cho tới nay thì tuổi trung bình là 64. Hai người nhận giải trẻ tuổi nhất là RudyardKiping (42 tuổi năm 1907) và Albert Camus (44 tuổi năm 1957). Ngược lại với tài năng toán học cũngnhư âm nhạc phát lộ rất sớm và các phát kiến căn bản thường xảy ra trước tuổi 30. Có thể giải thíchphần nào lý do vì toán học và âm nhạc ít bị tùy thuộc vào nền tảng văn hóa và trải nghiệm nhân sinhnhư văn học.

Trong 60 năm đầu của giải thưởng này, do cách hiểu và giải thích câu "lý tưởng nhân đạo" trong dichúc của Alfred Nobel một cách hạn hẹp nên các tác giả được chọn phần nhiều nghiêng về những giátrị bảo thủ và truyền thống phương Tây, tránh né những chủ trương quá khích. Vì vậy mà có sự thiênlệch cho châu Âu và châu Mỹ, cho phái nam và cho những quan niệm chính thống. Trong 113 năm củagiải Nobel, Ấn Độ có một giải (Tagore, 1913), Trung Quốc có 2 giải (Cao Hành Kiện, 2000, Mạc Ngôn,2012), phụ nữ có 13 giải nếu kể cả Alice Munro, trong đó 7 người nhận được giải kể từ năm 1991, còn6 người kia chia cho 90 năm.

Bậc thầy của truyện ngắn đương đại

Trong thông báo của Ủy ban Nobel về giải văn học năm nay có một nhận xét thuộc diện ngắn nhất từxưa đến nay: "Bậc thầy của truyện ngắn đương đại".

Bởi vì đây là lần đầu tiên Nobel vinh danh một người chỉ sáng tác truyện ngắn. Một cuốn của Aliceđược ghi là tiểu thuyết, Đời những cô gái và đàn bà thựcra chỉ là gồm những truyện ngắn trọn vẹn nhưng liên kết với nhau thành chuỗi. Từ trước tới nay giảiNobel Văn học thường chỉ đề cao các nhà thơ, các nhà tiểu thuyết và thỉnh thoảng hiếm hoi các nhàviết sử, các triết gia, và các nhà văn hóa tổng quát.

Truyện ngắn là một thể loại thích hợp cho việc đọc một mạch, thậm chí với thời buổi gia tốc vềthông tin và nhịp sống người ta đưa ra những truyện ngắn ngắn (short short story) và những truyệnlòng tay (Palm Of The Hand Story) nội dung dưới 500 chữ hoặc ít hơn. Truyện ngắn không có tham vọngmô tả toàn cảnh một hoặc nhiều cuộc đời đan xen, mà chỉ như một lát cắt ngang cuộc sống, phơi bàymột trực quan hoặc một hóa thân, hé mở một ý nghĩ, hoặc cấu trúc khác về nhân sinh, hoặc thế giới.Với những phương tiện truyền thông xã hội di động cầm tay ngày nay truyện ngắn có thể được hàngtriệu người đọc tiếp cận.

Alice Munro được coi như bậc thầy trong việc mổ xẻ những tế vi của lòng người. Không phải những đạitự sự kiểu Tolstoy hoặc Dostoievski. Không phải những bức tranh toàn cảnh về xã hội tư sản thế kỷ19 như Balzac. Hoặc cõi nội tâm miên man với ký ức và cảm xúc như Proust. Hoặc hoạt cảnh hàng baothế kỷ, qua một cây cầu trên sông Drina như Ivo Andric…

Truyện ngắn của bà đa phần dựa vào kinhnghiệm bản thân để mô tả một cách cổ điển và hiện thực về cuộc đời đàn bà, con gái; những vấn nạntrưởng thành, những eo sèo của ái tình và con cái, nội trợ và xã giao. Bà xáo trộn thời gian vàkhông gian, ký ức và thực tại, nhưng tất cả đều nằm trong khuôn khổ ngữ pháp của cuộc sống thườngngày. Người ta không gặp ở đó những phiêu lưu bất ngờ, những tưởng tượng huyền ảo, hoặc những kíchthước hoành tráng. Tuy nhiên, đó là chất hiện thực của đại đa số nhân loại.