Các quốc gia sông Mêkông đang chịu "án tử" từ các đập của Trung Quốc

→Mêkông sắp thành một Biển Đông mới trong tranh chấp?

→Đàm phán về sông Mêkông: Lợi thế của Việt Nam trước Trung Quốc

Ảnh hưởng sinh kế

Sam In, một nông dân trồng lúa 48 tuổi từ tỉnh Stung Treng, phía đông bắc Campuchia, không bao giờ ông sẽ rời nơi mình sinh sống cho đến khi ông bị buộc phải rời khỏi ngôi nhà của mình trên bờ một nhánh sông Mêkông hai năm trước.

Cùng với hàng trăm hộ gia đình khác, Sam In và gia đình 10 thành viên của ông đã được di dời để dọn đường cho dự án phát triển đập khiến toàn bộ ngôi làng của ông, Sre Sronok không còn nữa thay vào đó là nước. Bây giờ họ sống trong một ngôi làng mới được thành lập, nơi những ngôi nhà do chính phủ tài trợ với những mái nhà màu xanh giống hệt nhau được xếp gọn gàng trên một mảnh đất rộng, bụi bặm. Thay vì một con sông, một con đường quốc gia chạy dọc theo làng.

"Chi phí sinh hoạt của chúng tôi đã tăng lên đáng kể", Sam In, người đứng đầu làng cho biết. "Chúng tôi phải mua nước để trồng lúa, uống, nấu ăn và tắm".

Chính phủ đã cung cấp cho gia đình 2 ha đất để sử dụng cho trồng lúa. Nhưng không có hệ thống thủy lợi phù hợp hoặc thiết bị canh tác phù hợp để cày xới đất, không giống với những gì chính phủ hứa khi họ đồng ý di dời, năng suất thấp hơn một nửa so với các cánh đồng trong ngôi làng cũ của họ.

Sam In và gia đình anh là một trong số những người dân bị di dời bởi Đập Hạ Sesan 2. Ảnh: Ken Kobayashi

Những cánh đồng này, cách nơi họ sinh sống khoảng 20km và đã bị ngập trong tháng 9.2017 khi các trận xã lũ của Đập Sesan 2. Đập 816 triệu USD, nằm cách sông Mêkông 25km, dự kiến ​​sẽ tạo ra 400 MW điện khi đi vào hoạt động vào cuối năm nay, trở thành đập lớn nhất ở Campuchia.

Người dân của làng Sreok Sronok, bao gồm cả Sam In, đã phản đối kế hoạch khi nó được trình bày khoảng 10 năm trước. Chính phủ giải thích rằng điện được tạo ra từ các đập sẽ có lợi cho cả nước. "Họ nói rằng các nước như Lào đang tạo ra điện bằng cách sử dụng nguồn nước sông Cửu Long và đất nước chúng ta cần xây dựng đập riêng của chúng tôi để ngừng mua chúng và giảm chi phí điện", Sam In nói. "Nhưng tôi nghĩ rằng nó sẽ mang lại lợi ích cho người dân thành phố nhiều hơn, không phải chúng tôi, trừ khi chính phủ cho chúng tôi giảm giá đặc biệt mà họ đã từ chối làm."

Đập có thể có những hậu quả không mong muốn khác. Ngoài những vấn đề mà Sam In và những người hàng xóm đang trải qua, việc xây đập sẽ làm giảm nguồn cung cá, thay đổi dòng chảy và giảm trầm tích lòng sông, cung cấp chất dinh dưỡng quan trọng cho cây lúa ở Việt Nam và các quốc gia có sông Mêkông chảy qua. Một nghiên cứu năm 2012 của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ kết luận rằng con đập sẽ đe dọa hơn 50 loài cá.

Kế hoạch xây các đập thủy điện làm sản lượng thủy sản giảm nghiêm trọng

Hydrolancang International Energy, một công ty con của Tập đoàn Huaneng, là nhà đầu tư lớn nhất trong dự án đập Sesan 2, với 51% cổ phần, trong khi Tập đoàn Hoàng gia Campuchia và công ty con của Điện lực Việt Nam lần lượt chiếm 39% và 10%. Một biển chỉ đường mới chỉ vào "con đập lớn" được đặt gần các cổng được bảo vệ nghiêm ngặt dẫn đến địa điểm đập được viết bằng tiếng Khmer và tiếng Trung của người Campuchia.

Xây dựng đập gây nhiều tranh cãi của Trung Quốc, cả trên phần thượng lưu của sông và ngày càng tăng ở Đông Nam Á, đang thay đổi đáng kể sinh kế của hơn 60 triệu người sống trong vùng phụ thuộc vào sông Mêkông để lấy nước, cá, giao thông và tưới tiêu. Một số chuyên gia so sánh rủi ro an ninh nước của các nước hạ lưu sông Mekong, bao gồm rủi ro đối với nguồn cung cấp thực phẩm và hoạt động thương mại.

Một ngư dân ở Lào cố gắng để làm sạch các mảnh vỡ từ một cái bẫy cá tre truyền thống. Nhiều người Lào phụ thuộc vào sông Mekong để kiếm thức ăn và sinh kế của họ. Ảnh của Thomas Cristofoletti / Ruom.

Rủi ro chính trị

Somchit Chittapong là cư dân sống cạnh sông Mêkông tỉnh Chiang Rai, phía bắc Thái Lan, vào một ngày tháng Ba năm nay, ông nhận thấy mực nước thấp bất thường.

"Bạn có thấy đàn vịt ở đó không?" anh hỏi, chỉ vào một bờ cát gần đó. "Nó không bao giờ đến đây vào thời điểm này trong năm khoảng đất kia nhô lên quá cao"

Somchit ra hiệu về phía chiếc thuyền nằm trên bờ sông mà anh ta nói là thuộc sở hữu của anh trai mình, người đã vận chuyển cao su sang Trung Quốc. Chiếc thuyền đã bị mắc kẹt trong hơn năm ngày.

Nó chỉ là một trong nhiều tàu chở hàng hoạt động từ Chiang Rai, Trung tâm xuất khẩu chính của Thái Lan sang Trung Quốc, bị mắc kẹt vào đầu tháng Ba do mực nước thấp bất thường gây ra bởi các dòng chảy đột ngột của các đập Trung Quốc.

Các dự án đập của Trung Quốc đe dọa nghiêm trọng đến các quốc gia Đông Nam Á

Các doanh nghiệp địa phương đã kêu gọi Trung Quốc chia sẻ lịch trình của mình để giải phóng nước từ các con đập. 

Các chuyên gia cho rằng, việc cung cấp điện dư thừa ở tỉnh Vân Nam có thể dẫn đến sự ngừng dòng nước đột ngột từ các đập của sông Lancang.

Giao thương với các quốc gia khác, đặc biệt là Trung Quốc, là nguồn thu chính của Chiang Rai, nằm gần Tam giác vàng, nơi sông Mêkông hình thành biên giới giữa Thái Lan, Lào và Myanmar. Tiềm năng cho Trung Quốc gây thiệt hại kinh tế với việc kiểm soát lưu lượng nước là mối quan tâm chính đối với các nước hạ lưu, các chuyên gia cho biết.

Ông Thitinan thuộc trường Đại học Chulalongkorn cho biết: “Việc Trung Quốc gây thiệt hại cho thượng nguồn sông Mêkông từ lâu đã được coi là một nguy cơ địa chính trị đối với các quốc gia ven sông thấp hơn”.

Gian khổ cho ngư dân

Tonle Sap là hồ nước ngọt lớn nhất ở Đông Nam Á và cung cấp hơn một nửa tổng lượng cá đánh bắt của Campuchia. Khoảng 60% lượng nước của nó xuất phát từ sông Mêkông, và sự phát triển đập ngược dòng đang làm gián đoạn quá trình di cư của cá. Ông Oeru 31 tuổi, một ngư dân lâu năm ở Campuchia cho biết vụ bắt của ông đã giảm gần một nửa trong thập kỷ qua.

Việc đánh bắt thấp hơn đang khiến một số ngư dân sử dụng các phương pháp đánh cá bất hợp pháp, chẳng hạn như sử dụng lưới nhỏ để bắt cá. Điều này chỉ làm cho vấn đề tồi tệ hơn. 

Ông Oeru cho biết, "Tôi đã nghe nói về một số chính phủ xây dựng đập trên sông cho điện nhưng tôi không nghĩ rằng đó là có liên quan đến tôi," ông nói. "Tất cả chúng tôi muốn là cá nhiều hơn để chúng ta có thể sống sót."