Những ác mộng đương đại

Nếu một người lần đầu tiên đặt chân tới nước Đức, họ sẽ phải biết về khái niệm “ruhezeit”, nghĩa là “thời gian im lặng”. Đây là khoảng thời gian kéo dài từ 22 giờ đêm hôm trước tới 6 giờ sáng hôm sau, áp dụng từ thứ Hai đến thứ Bảy trong tuần. Riêng Chủ nhật và các ngày lễ, quốc gia này áp dụng ruhezeit cả ngày.

Trong thời gian im lặng, tiếng ồn phải được hạn chế, không âm thanh nào từ bên trong căn nhà của một hộ gia đình được nghe thấy từ bên ngoài. Nếu tiếng ồn gia chủ gây ra trong thời gian im lặng và bị hàng xóm phàn nàn, gọi điện báo cảnh sát, rất có thể chủ nhà sẽ phải hầu tòa.

Còn đâu trời xanh và mây trắng? 

Âm thanh bình thường ở Đức là 50 decibel (dB), vượt quá mức này sẽ bị coi là ô nhiễm tiếng ồn và vi phạm pháp luật trong ruhezeit. Để dễ hình dung, các hành vi gây ô nhiễm tiếng ồn bị cấm như tụ tập ồn ào, sử dụng máy cắt cỏ, dùng búa hay khoan...

Nghe có vẻ lạ nhưng đó là cách nền kinh tế hàng đầu châu Âu đối phó với ô nhiễm tiếng ồn. Cơ quan Môi trường châu Âu (EEA) ước tính, tiếp xúc với tiếng ồn trong thời gian dài có thể dẫn tới 12.000 ca chết yểu và góp phần gây ra 48.000 ca mắc bệnh tim mới mỗi năm. Còn Tạp chí Harvard Medical School thống kê, ô nhiễm tiếng ồn ảnh hưởng tới giấc ngủ của khoảng 6,5 triệu cư dân châu Âu hằng năm. Không chỉ gây mất thính lực, ù tai, ô nhiễm tiếng ồn còn là nguyên nhân của các bệnh lý như tim mạch, tiểu đường tuýp 2, căng thẳng, các bệnh thần kinh... Ước tính, châu Âu thiệt hại khoảng 40 tỉ EUR mỗi năm do ô nhiễm tiếng ồn.

Dẫu vậy, thiệt hại mà tiếng ồn gây ra cho sức khỏe con người và tác động tới nền kinh tế châu Âu chỉ bằng khoảng 1/30 so với ô nhiễm không khí. Cũng theo EEA, bụi mịn, đặc biệt là bụi với đường kính bằng hoặc nhỏ hơn 2,5 micromet (μm) (PM2.5) cùng nitơ dioxit (NO2) và ozone tầng mặt đất là những tác nhân có hại nhất trong không khí.

Ước tính, năm 2019 đã có khoảng 307.000 ca chết yểu ở các quốc gia thành viên EU được cho là liên quan tới PM2.5. Bụi mịn (PM) là tên chỉ chung cho những phân tử vô cơ hoặc hữu cơ lơ lửng trong không khí. Chúng thường có nguồn gốc từ bụi, đất, bồ hóng (hạt carbon đen) và chủ yếu phân tán ra môi trường từ khói thông qua đốt cháy các loại nhiên liệu hữu cơ trong công nghiệp hoặc phương tiện giao thông. Đáng chú ý, ô tô xả khí độc nhiều nhất chủ yếu khi ở trong 2 trạng thái khởi động và di chuyển với tốc độ thấp như tắc đường.

Bên cạnh bụi mịn, việc tiếp xúc với ozone độc hại và NO2 gây ra lần lượt khoảng 16.800 và 40.400 ca tử vong. Cùng với đó, hàng loạt bệnh lý nghiêm trọng khởi sinh từ bụi mịn như hen, ung thư phổi, bệnh tim, đột quỵ... “Lục địa già” thiệt hại khoảng 600 tỉ EUR mỗi năm do bụi mịn và ô nhiễm tầng ozone (thống kê của OECD năm 2020). Thiệt hại này đến từ sự giảm năng suất lao động khi gia tăng số trường hợp nghỉ phép do bệnh tật và ảnh hưởng lên hệ sinh thái môi trường.

Ô nhiễm không khí và tiếng ồn không chừa một quốc gia nào. Vấn nạn này ảnh hưởng lớn tới cuộc sống của người dân, đặc biệt tại các đô thị lớn. Cách châu Âu khoảng 9.000 km, hôm 23/1/2025 Bangkok trở thành thành phố ô nhiễm không khí đứng thứ 7 thế giới. Bộ Y tế Thái Lan cho hay, tình trạng ô nhiễm không khí đã khiến hơn 1 triệu người gặp các vấn đề về sức khỏe từ cuối năm 2023, gây thiệt hại 88 triệu USD chi phí y tế.

Tại Việt Nam, khoảng 9 giờ sáng ngày 24/1/2025, theo báo cáo của IQAir, nền tảng cung cấp dữ liệu về không khí lớn nhất thế giới, TP.HCM đứng thứ 2 trong danh sách 5 thành phố ô nhiễm nhất toàn cầu với nồng độ bụi mịn cao gấp nhiều lần so với mức khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Sáng ngày 4/1/2025 IQAir cũng xếp Hà Nội là thành phố ô nhiễm không khí nhất thế giới, trên cả Delhi (Ấn Độ), Karachi (Pakistan) và Vũ Hán (Trung Quốc). Liên tiếp trong các ngày đầu tiên của năm 2025, Hà Nội cũng nằm trong Top đầu các địa điểm ô nhiễm không khí nhất toàn cầu.

Tháng 6/2024 Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP) ước tính, ô nhiễm không khí làm Việt Nam mất hơn 13 tỉ USD/năm, tương đương 2,72% GDP trong năm 2024. WHO cũng cho hay, ô nhiễm không khí gây ra ít nhất 70.000 ca tử vong mỗi năm. Nghĩa là trung bình cứ 7,5 giây trôi qua lại có 1 người Việt Nam tử vong vì một căn bệnh liên quan tới hô hấp do tiếp xúc không khí bị ô nhiễm.

Đối với ô nhiễm tiếng ồn, theo báo cáo của Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc (UNEP) vào năm 2022, TP.HCM xếp thứ 4 trong số các thành phố ồn ào nhất thế giới, với cao độ ồn đạt 103 dB. Nghiên cứu những người đạp xe với quãng đường hơn 1.000 km xung quanh thành phố cho thấy họ đã tiếp xúc với mức độ tiếng ồn khoảng 78 dB, mức ồn có hại tới thính lực.

Là người từng làm 2 đề tài nghiên cứu về ô nhiễm tiếng ồn tại TP.HCM, Phó Giáo sư - Tiến sĩ Nguyễn Đinh Tuấn, nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường TP.HCM, cho biết dù quy định tiếng ồn từ 6 giờ sáng đến 9 giờ tối tại khu vực dân cư là 55 dB, từ 9 giờ tối đến 6 giờ sáng hôm sau chỉ còn 45 dB, nhưng tiếng ồn tại TP.HCM luôn vượt mức trên.

Liên tiếp trong các ngày đầu tiên của năm 2025, Hà Nội cũng nằm trong Top đầu các địa điểm ô nhiễm không khí nhất toàn cầu. Ảnh: shutterstock.com

“Đập đi xây lại”

Bác sĩ Chuyên khoa II Lâm Hoàng Yến, Bệnh viện Nhân dân 115 (TP.HCM), cho biết khi lượng lớn bụi xuất hiện sẽ khiến mũi người bị quá tải, niêm mạc mũi chỉ chịu được mức độ bụi nhất định. Chưa dừng lại, tai - mũi - họng là một hệ thống thông nhau của đường hô hấp. Trong đó, vòi nhĩ là ống nối tai giữa và vòm mũi họng. Viêm mũi, viêm họng, viêm xoang... sẽ khiến niêm mạc vòi nhĩ sưng nề, dẫn đến tắc nghẽn vòi, gây viêm tai giữa và giảm thính lực. Như vậy, nguyên nhân chủ yếu dẫn đến viêm tai giữa vẫn là do vi trùng hoặc siêu vi từ không khí ô nhiễm xâm nhập gây nhiễm trùng mũi, họng.

“Tỉ lệ bệnh nhân do tôi thực hiện khám, chữa các bệnh lý liên quan đang là 50% - 30% - 20%, tương ứng với mũi - họng - tai. Người bị ảnh hưởng thính lực bởi tiếng ồn cũng ngày càng trẻ hóa. Nhiều trường hợp mới 30-40 tuổi đã bị điếc do tiếp xúc thường xuyên với tiếng ồn. Chịu đựng liên tục tiếng ồn cường độ cao khi tham gia giao thông cũng khiến chức năng nghe bị tổn thương”, bác sĩ Yến cho biết thêm.

Ô nhiễm không khí và tiếng ồn tại Việt Nam đang trở thành vấn đề báo động. Theo bà Sue Le, Giám đốc Điều hành Red Communications, đơn vị có nhiều dự án nâng cao nhận thức về sức khỏe, Hà Nội và TP.HCM thường xuyên ghi nhận chỉ số chất lượng không khí ở mức “không lành mạnh” hoặc thậm chí “rất không lành mạnh”. Trong đó, giao thông đường bộ với hàng triệu phương tiện di chuyển hằng ngày là nguồn phát thải lớn nhất tại các đô thị lớn này. Bên cạnh đó, tiếng ồn từ giao thông cũng thường xuyên vượt ngưỡng an toàn do WHO khuyến nghị.

Đại diện Red Communications đã nêu lên 3 giải pháp cho 2 vấn nạn này. Thứ nhất, sử dụng xe điện thay thế các phương tiện chạy bằng nhiên liệu hóa thạch sẽ giảm đáng kể tiếng ồn động cơ. Chính phủ có thể hỗ trợ quá trình chuyển đổi này thông qua chính sách trợ giá hoặc miễn thuế đối với phương tiện giao thông điện. Thứ 2, quy hoạch các khu vực “không còi” tại trung tâm thành phố, khu dân cư, bệnh viện và trường học sẽ giúp giảm tiếng ồn từ giao thông. Đồng thời, nhà chức trách cần tăng cường kiểm soát, xử phạt hành vi gây tiếng ồn vượt mức cho phép. Thứ 3, trồng cây xanh cách âm như một hàng rào tự nhiên hấp thụ và giảm tiếng ồn. Việc trồng cây dọc các tuyến đường, xung quanh khu công nghiệp và các khu dân cư sẽ làm giảm tác động của tiếng ồn.

Bà Sue Le cũng đưa ra 3 phương thức cốt lõi giúp cải thiện chất lượng không khí. Thứ nhất, hệ thống giao thông công cộng hiệu quả là lời giải quan trọng giúp giảm số lượng phương tiện cá nhân trên đường, từ đó giảm khí thải giao thông - nguồn gây ô nhiễm chính tại các đô thị. Đầu tư vào xe buýt, tàu điện ngầm và đường sắt đô thị, đồng thời áp dụng chính sách khuyến khích sử dụng phương tiện công cộng như trợ giá vé hoặc ưu tiên làn đường riêng, sẽ mang lại hiệu quả lâu dài. Thứ 2 là cần đẩy mạnh sử dụng năng lượng sạch như năng lượng mặt trời, gió thay cho nhiệt điện than.

Thứ 3, trồng cây xanh trong đô thị là biện pháp hữu hiệu để giảm thiểu bụi mịn và cải thiện chất lượng không khí.

Tại Trung Quốc, thành phố Bắc Kinh đã áp dụng chiến dịch “Bầu trời xanh” vào năm 2018. Chiến dịch này bao gồm các biện pháp như hạn chế phương tiện cá nhân, tăng cường sử dụng năng lượng tái tạo và đóng cửa các nhà máy gây ô nhiễm nặng. Nước này triển khai hệ thống kiểm soát khí thải tự động, thúc đẩy sử dụng năng lượng sạch trong công nghiệp và giảm phương tiện cá nhân lưu thông. Chiến dịch đã đạt được thành công đáng kể, kết quả là giảm 35% nồng độ PM2.5 trong vòng 5 năm. “Hà Nội và TP.HCM có thể học các biện pháp quý giá từ Bắc Kinh”, bà Sue Le đề xuất.

Giải pháp trên nghe thì dễ nhưng có thể áp dụng vào thực tế được hay không lại là chuyện khác. Một dẫn chứng được Thạc sĩ Vũ Bích Phượng, nhà tâm lý học tại Đại học RMIT Việt Nam, chỉ ra là người Việt đang phụ thuộc quá nhiều vào phương tiện cá nhân - một tác nhân hàng đầu gây ô nhiễm không khí và tiếng ồn tại các đô thị lớn.
Tại sao chúng ta vẫn duy trì thói quen có hại này? Theo bà Phượng, xe cá nhân mang lại lợi ích tức thời như tốc độ, sự tiện lợi và không mất thời gian chờ đợi, mà con người thì thường ưu tiên thỏa mãn nhu cầu ngắn hạn hơn là lợi ích dài hạn. Việc giải quyết nhu cầu ngắn hạn mang lại cảm giác thỏa mãn ngay lập tức cho bộ não con người và cũng là điểm khởi đầu của các thói quen xấu. Một khi cảm thấy hài lòng, con người sẽ tiếp tục lặp lại hành vi đó, cho đến khi nó trở nên tự động và không cần nhiều chủ ý nữa. 

Bà Phượng cho rằng, chúng ta có thể “đập đi xây lại” hành vi thông qua các cơ chế tương tự để thúc đẩy thói quen mới. Cung cấp phần thưởng cho những hành động cần khuyến khích (như nhận ưu đãi khi sử dụng phương tiện giao thông công cộng) có thể củng cố thói quen mới. Ngược lại, hình phạt hoặc biện pháp ngăn chặn (như thu phí phương tiện cá nhân hoặc phí đỗ xe cao hơn...) có thể ngăn chặn những hành vi không mong muốn. “Sự nhất quán và lặp lại là chìa khóa để duy trì động lực và hình thành thói quen tích cực”, bà giải thích.

Có thể bạn quan tâm

Kẹt xe thổi bay tỉ USD