60 năm Hiệp định Genève: Cuộc dàn xếp giữa các nước lớn

Có một thực tế là bên cạnh sự đồng thuận về những kết quả nhãn tiền của hội nghị,suốt 60 năm qua vẫn dai dẳng một số suy tư, thắc mắc. Ta hãy thử nhìn lại xem đó là những điềugì?

Vai trò của Trung Quốc

Vào đầu những năm 1950, cuộc "chiến tranh lạnh" ở vào đỉnh điểm với cuộc chạy đuavũ trang căng thẳng, nhất là về vũ khí hạt nhân. Hai nhà nước Đức: Cộng hòa dân chủ ở phía đông,Cộng hòa liên bang ở phía tây ra đời; các nước phương Tây lập ra khối NATO, các nước xã hội chủnghĩa lập ra khối Vacxava...

Nói một cách khác, hình hài cục diện "hai phe, hai cực" đã lộ rõ và an bài. Cũngvào lúc này đã diễn ra hai cuộc "chiến tranh nóng" là chiến tranh Triều Tiên (1951-1953) và chiếntranh Đông Dương (từ năm 1946) phần nào phản ánh sự đối đầu giữa hai phe.

Vào nửa đầu những năm 1950, ở cả hai phe đều diễn ra một số thay đổi quantrọng.

Ở Liên Xô, nhà lãnh đạo tối cao Stalin từ trần vào năm 1952, tình hình chính trịvà kinh tế khó khăn, ban lãnh đạo mới chủ trương hòa hoãn với phương Tây, đề ra chính sách đốingoại "chung sống hòa bình, thi đua hòa bình và quá độ hòa bình" (tức là các nước xã hội chủ nghĩavà tư bản chủ nghĩa chung sống hòa bình với nhau, hai bên thi đua hòa bình để phát triển, sự quá độlên chủ nghĩa xã hội thực hiện bằng con đường hòa bình).

Pháp chịu thất bại ngày càng nghiêm trọng trong cuộc chiến Đông Dương đưa tớikhủng hoảng nội bộ hết sức sâu sắc, đòi hỏi phải tìm ra lối thoát. Nước Anh suy yếu nhiều, lại phảiđối mặt với phong trào giải phóng dân tộc ở các nước thuộc địa của Anh nên cũng có yêu cầu hòa hoãnở châu Âu.

Riêng Mỹ muốn thao túng Tây Âu, duy trì đối đầu căng thẳng với Liên Xô nhưng cũngkhông thể đứng ngoài những thu xếp giữa Liên Xô và Tây Âu.

Trong bối cảnh đó, Liên Xô và Tây Âu, sau đó cả Mỹ thỏa thuận triệu tập Hội nghịBerlin (từ ngày 25-1-1954 đến 18-2-1954) để giải quyết các vấn đề ở châu Âu, chủ yếu là vấn đề Đức.Tham gia Hội nghị Berlin có ngoại trưởng Mỹ, ngoại trưởng Anh, ngoại trưởng Pháp và ngoại trưởngLiên Xô.

Tuy nhiên, do lập trường quá khác nhau nên họ không đi đến thỏa thuận nào, bènquay sang bàn hai vấn đề ở "ngoại vi" là vấn đề Triều Tiên và vấn đề Đông Dương. Sau khi kết thúcHội nghị Berlin không đạt được kết quả, Liên Xô, Anh, Pháp và Mỹ đã lên kế hoạch tổ chức tiếp Hộinghị Genève.

Và vai trò của Trung Quốc xuất hiện ở đây. Với lập luận không thể thảo luận cácvấn đề Viễn Đông nếu không có Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, Liên Xô yêu cầu mời Trung Quốc tham dự.Các nước phương Tây cần Trung Quốc để giải quyết vấn đề Triều Tiên.

Riêng Anh có vấn đề Hong Kong và cần thị trường Trung Quốc. Pháp cần vai trò TrungQuốc trong một giải pháp cho vấn đề Đông Dương. Mỹ miễn cưỡng phải chấp nhận để Trung Quốc tham giahội nghị nhưng "không bắt tay" với Trung Quốc theo cả nghĩa bóng lẫn nghĩa đen (trưởng đoàn Mỹ JohnFoster Dulles không bắt tay trưởng đoàn Trung Quốc Chu Ân Lai).

Được chính thức tham dự một hội nghị quốc tế như vậy quả là một món quà vô giá đốivới Trung Quốc lúc đó còn bị cô lập về chính trị, chưa lấy lại được vị trí ủy viên thường trực Hộiđồng Bảo an Liên Hiệp Quốc nên Trung Quốc chủ trương tích cực tham gia nhằm "tạo thuận lợi cho việcmở ra con đường hiệp thương giữa các nước lớn để giải quyết các tranh chấp quốc tế" như đề án thamdự Hội nghị Genève của ban lãnh đạo Trung Quốc đã xác định.

Nói nôm na thì Trung Quốc tham dự hội nghị để xác lập vai trò nước lớn của mìnhtrong việc giải quyết các công việc quốc tế, thiết lập quan hệ ngoại giao và kinh tế với các nướcphương Tây.

Nhân đây cần phải nói rằng qua các tư liệu có được có thể thấy lúc ấy Liên Xô kiênđịnh ủng hộ ta nhưng chú trọng nhiều hơn tới các vấn đề châu Âu, có phần thụ động và "khoán" cácvấn đề Viễn Đông cho Trung Quốc.

Như vậy Hội nghị Genève về Đông Dương xuất phát từ nhu cầu của các nước lớn. Vấnđề Việt Nam, Lào, Campuchia đã được sử dụng để phục vụ những lợi ích và sự dàn xếp của họ.

Việt Nam bị chia làm 2 miền

Căn cứ vào các văn kiện chính thức và phát biểu của các nhà lãnh đạo Đảng và Nhànước ta thời kỳ đó, có thể thấy ta cũng chủ trương mở ra mặt trận ngoại giao bên cạnh mặt trận quânsự và tiến hành cải cách ruộng đất.

Bài trả lời phỏng vấn ngày 26-11-1953 của Hồ Chủ tịch cho tờ báo Expressen củaThụy Điển đã gây tiếng vang lớn, trong đó Người nói rõ: "Nếu Chính phủ Pháp đã rút ra được bài họctrong cuộc chiến tranh mấy năm nay, muốn đi đến đình chiến ở Việt Nam bằng cách thương lượng vàgiải quyết vấn đề Việt Nam theo lối hòa bình thì nhân dân và Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ cộnghòa sẵn sàng tiếp ý muốn đó".

Sự điều chỉnh sách lược ấy bắt nguồn từ chỗ phân tích tương quan lực lượng trênchiến trường và tình hình quốc tế, trong đó nội bộ nước Pháp chính quyền khủng hoảng sâu sắc, phongtrào phản chiến dâng cao, Mỹ lăm le trực tiếp tham chiến ở Đông Dương, Liên Xô và Trung Quốc là hainước chủ yếu cung cấp viện trợ cho ta muốn "làm tình hình thế giới bớt căng thẳng, đó là lo lắngchính của phe ta hiện nay..." như Tổng bí thư Trường Chinh lúc bấy giờ đánh giá.

Chủ trương đi vào thương lượng, ta kiên trì lập trường "bốn điểm như những cáikhâu của một sợi dây chuyền ngoắc vào nhau, không thể tách rời nhau" như Tổng bí thư Trường Chinhnhấn mạnh.

Đó là: "Độc lập là độc lập thật sự và hoàn toàn của dân tộc", "Thống nhất là thốngnhất quốc gia, toàn bộ lãnh thổ nước ta là của ta (Miên, Lào cũng vậy vì Miên - Lào cũng thống nhấttrong độc lập và hòa bình)", "Chế độ dân chủ cộng hòa có tính chất dân chủ, không thể xâm phạmđược" và "Hòa bình là hòa bình chân chính".

Vì sao đất nước bị chia cắt do kết quả của Hội nghị Genève? Có lẽ đây là câu hỏiday dứt nhất khi nói tới sự kiện lịch sử này.

Điều đó cũng dễ hiểu vì tình trạng đất nước bị chia cắt đã gây ra biết bao đauthương, mất mát cho dân tộc ta, chỉ 20 năm sau nước nhà mới thống nhất, giang sơn mới được thu vềmột mối.

Trong lịch sử, mỗi khi thỏa thuận về một cuộc đình chiến hoặc phân chia vùng ảnhhưởng người ta thường phải thỏa thuận khu vực chiếm đóng của các bên liên quan.

Thực tế ấy đã diễn ra ở nhiều nơi, trong đó có việc chia cắt nước Đức, bán đảoTriều Tiên sau Chiến tranh thế giới thứ hai.

Về Việt Nam lúc bấy giờ có ba phương án được xem xét: một là quân Pháp rút vềnhững vị trí họ đóng quân trước khi nổ ra chiến tranh cuối năm 1946, hai là các bên ở đâu đóng ởđấy với một số sự điều chỉnh và ba là phân chia vùng tập kết.

Các nước lớn chọn phương án theo hình mẫu Triều Tiên, trong đó Trung Quốc đóng vaitrò lớn. Bằng chứng là tháng 8-2008, Nhà xuất bản của Đảng Cộng sản Trung Quốc xuất bản cuốn Chu ÂnLai và Hội nghị Genève của tác giả Tiền Giang công bố rất nhiều tư liệu mới, trong đó tác giả đãtrích đăng bức điện ngày 2-3-1954 của Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc gửi Trung ương Đảng ta đềnghị: "Nếu muốn đình chiến, tốt nhất nên có một giới tuyến tương đối cố định, có thể bảo đảm đượcmột khu vực tương đối hoàn chỉnh. Trên thực tế, giới tuyến đình chiến hôm nay có thể trở thành ranhgiới chia cắt trong ngày mai... Đường giới tuyến này càng xuống phía Nam càng tốt. Có thể tham khảovĩ tuyến 16 độ bắc" (tư liệu này còn được trích dẫn trong cuốn Cuộc đời Chu Ân Lai do Nhà xuất bảnNhân Dân Trung Quốc xuất bản năm 1997).

Trong quá trình chuẩn bị và tiến hành đàm phán, phía ta từng đưa ra các phương ánvề khu vực đình chiến và tập kết quân như giới tuyến tạm thời chạy theo vĩ tuyến 13 (khoảng tỉnhPhú Yên) hoặc vĩ tuyến 14 (khoảng Bình Định). Lúc đầu, Trung Quốc đưa ra vĩ tuyến 16 như trên đãnói (khoảng dưới Đà Nẵng) nhưng cuối cùng đã lấy vĩ tuyến 17 (Quảng Trị) làm giới tuyến.

Qua những tư liệu trên có thể thấy ý tưởng vạch giới tuyến xuất phát từ đâu vàthậm chí ngay từ đầu người ta đã quan niệm đó không phải là giới tuyến tạm thời, mà là ranh giớichia cắt!