Từ cuộc "bắt tay" Airbus đến mô hình "hàng không sexy" Vietjet

(Bài viết được thực hiện vào năm 2009)
(Ghi từ chuyến công tác đến Airbus tại Toulouse, Pháp, 26.11.2014 viết cùng nhà báo Ngọc Thủy, Nhịp Cầu Đầu Tư)

Một ngày mùa đông tại Toulouse. Trong căn phòng nhỏ ấm áp tại hành dinh Airbus, người phụ nữ với trang phục áo dài nền nã, giọng miền Bắc nhỏ nhẹ, khoan thai bước lên bục phát biểu, nói một vài câu về Vietjet và đánh dấu cuộc hợp tác với Airbus. Sau một chặng bay dài cùng đoàn đến Toulouse trên chuyên cơ riêng, bà dường như không có nhiều thời gian ngơi nghỉ. Thay vào đó, bà quan tâm đến từng chi tiết của máy bay, từ động cơ, màu sắc của thảm sàn, chất liệu của ghế ngồi cho đến cả menu suất ăn phục vụ hành khách. 

Đó là ngày 26.11.2014, Vietjet và Airbus tiến hành lễ bàn giao máy bay tại Toulouse, đánh dấu việc Vietjet chính thức sở hữu chiếc máy bay A320 đầu tiên trong đơn hàng mua và thuê 100 chiếc máy bay theo thỏa thuận ký kết 2 bên vào năm 2013. Chiếc máy bay A320 đầu tiên của Vietjet bay về Việt Nam mang biểu tượng Vietcombank, ngân hàng dẫn đầu trong lĩnh vực tài trợ thuê và mua máy bay.

4 năm sau, ngày 2.1.2018, Vietjet tiếp tục nhận chiếc A321neo đầu tiên trong tổng số 31 máy bay cùng loại và trở thành hãng hàng không đầu tiên ở Đông Nam Á khai thác thành viên lớn nhất của phiên bản hiện đại nhất, trong gia đình máy bay một lối đi của Airbus. Máy bay được trang bị động cơ Pratt & Whitney có sức chứa 230 hành khách được đưa vào khai thác trên các đường bay nội địa và khu vực.

Chiếc máy bay A320 đầu tiên của Vietjet bay về Việt Nam mang biểu tượng Vietcombank (ảnh: baothanhtra)

Người phụ nữ với tính cách không thay đổi, bà Nguyễn Thị Phương Thảo, Tổng Giám đốc Vietjet, cho biết, máy bay A320 đã đóng góp vào hiệu quả hoạt động ấn tượng của Vietjet và giúp Hãng duy trì chi phí vận hành cực kỳ thấp. Trong khi đó, ông Fabrice Brégier, Giám đốc Điều hành mảng máy bay thương mại của Airbus, chia sẻ: “Máy bay A321neo có sức chứa lớn hơn với chi phí vận hành thấp nhất so với các máy bay cùng loại mang đến hiệu quả khai thác vượt trội, sẽ giúp phục vụ kế hoạch mở rộng của Vietjet trong thị trường hàng không đang cạnh tranh gay gắt”.

A321neo giảm 15% tiêu thụ nhiên liệu tính trên mỗi ghế từ ngày đầu khai thác và con số này lên đến 20% vào năm 2020. Kể từ khi ra mắt vào năm 2010, Airbus đã nhận được hơn 5.300 đơn đặt hàng gia đình máy bay A320neo từ 95 khách hàng trên toàn thế giới và A320neo hiện chiếm khoảng 60% thị phần. Airbus đã không bỏ lỡ cơ hội hợp tác với một ngôi sao hàng không đang lên tại Việt Nam là Vietjet Air. 

Trước đó, năm 2017, Vietjet Air, hãng hàng không tư nhân lớn nhất Việt Nam, đã trải qua một năm với nhiều kết quả kinh doanh khởi sắc. Doanh thu cả năm 2017 ước đạt gần 2 tỉ USD, tăng trưởng khoảng 53%, còn lợi nhuận trước thuế vượt 10% kế hoạch, ước đạt hơn 3.700 tỉ đồng. Cổ phiếu VJC của Vietjet Air khi lên sàn chưa đầy năm cũng đã tăng giá gần gấp đôi. Chúng ta hãy đến với câu chuyện “tăng trưởng thần kỳ” của hãng hàng không này.

ĐỘNG CƠ ĐẨY

Những ai từng tiếp xúc với Tổng Giám đốc Nguyễn Thị Phương Thảo đều có chung nhận định, bà là nữ lãnh đạo nhẹ nhàng, thông minh, kỹ lưỡng trong từng chi tiết, yêu nghệ thuật và rất ít có thời gian nghỉ ngơi. Bà cùng chồng, ông Nguyễn Thanh Hùng tạo nên bộ đôi quyền lực, không chỉ riêng ở Vietjet. Ngoài đồng sáng lập hãng hàng không này, bà Thảo và ông Hùng còn thông qua Tập đoàn Sovico Holdings và các công ty con sở hữu cổ phần trong nhiều doanh nghiệp. Ông Hùng là người kín tiếng. Nhưng với mấy mươi năm tham gia kinh doanh, từng gầy dựng cơ nghiệp ở nước ngoài, ông được biết đến là người tạo dựng nhiều uy tín và các mối quan hệ quốc tế.

Góp phần phát triển Vietjet phải kể đến Giám đốc Điều hành Lưu Đức Khánh. Ông Khánh là chuyên gia tài chính, lãnh đạo cấp cao ở các ngân hàng HSBC, Techcombank, An Bình trước khi đầu quân về Vietjet (năm 2011) hay như bà Nguyễn Thị Thúy Bình, Phó Tổng Giám đốc Vietjet, người có 15 năm trong ngành truyền thông và từng là Phó Tổng Giám đốc Thương mại của Jetstar Pacific. Cũng không thể không nhắc đến Tiến sĩ, kỹ sư Đinh Việt Phương là Phó Tổng Giám đốc, người có nhiều năm kinh nghiệm quản lý tại các công ty danh tiếng như Sovico, Tổng Công ty Công nghiệp Ô tô Việt Nam, Bộ Giao thông Vận tải và Petechim - Petrovietnam.

Bên cạnh đó, còn có ông Lương Thế Phúc, ông Tô Việt Thắng đều là những chuyên gia tên tuổi trong ngành hàng không. Trước khi về Vietjet, ông Phúc từng có 16 năm làm việc tại Vietnam Airlines với vị trí Phó Tổng Giám đốc thường trực và đảm trách vị trí Chủ tịch Pacific Airlines khoảng 10 năm. Ông Tô Việt Thắng thì có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực an toàn, an ninh và chất lượng hàng không. Đó là chưa kể bộ phận quản lý cao cấp người nước ngoài.

Tuy nhiên, thủ lĩnh quan trọng nhất ở hãng hàng không này là bà Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch Vietjet Air. Bà Hà từng gắn bó 10 năm và giữ chức vụ Cục phó Cục Hàng không Dân dụng Việt Nam. Vietjet Air dưới sự dẫn dắt của bà Hà đã triển khai chuyến bay đầu tiên vào tháng 11.2011. Sau đó, liên tục hơn 5 năm, Vietjet Air thu hẹp dần khoảng cách thị phần với Vietnam Airlines và vượt lên dẫn đầu thị phần hàng không nội địa, với 42% thị phần (theo số liệu của CAPA).  Theo giới phân tích, dàn lãnh đạo, quản lý sáng giá ở Vietjet đã tạo cho Hãng một “động cơ đẩy” đặc biệt và sẽ còn giúp hãng hàng không này tiếp tục cất cánh.

THIẾT LẬP TRẬT TỰ BAY MỚI

Vietjet là hãng hàng không sinh sau đẻ muộn nếu so với Vietnam Airlines và Jetstar Pacific. Chưa bao giờ Vietnam Airlines nghĩ rằng, sẽ có sự xuất hiện một hãng hàng không tư nhân với sức mạnh này. Có thể so sánh tốc độ tăng trưởng “thần tốc”, dẫn đầu thị phần hàng không nội địa của Vietjet so với Cebu Pacific, AirAsia. Tuy nhiên, nếu Vietjet chỉ mất 5 năm, thì hãng Cebu Pacific phải mất gần một thập kỷ mới qua mặt được Philippines Airlines, còn AirAsia cũng phải mất đến 6 năm mới chiếm được vị trí dẫn đầu thị trường nội địa ở Malaysia. Theo CAPA, Vietjet đã nổi lên như một trong những hãng hàng không giá rẻ hàng đầu khu vực. Vietjet cũng là hãng hàng không đã có chiêu thức quảng bá ấn tượng. Năm 2013, khi Vietjet Air mời Ngọc Trinh cùng dàn người mẫu chân dài nóng bỏng, mặc bikini tạo dáng bên máy bay, thương hiệu Vietjet trở nên đình đám.

Theo tính toán của CAPA, mức độ nhận diện của thương hiệu Vietjet Air tại Việt Nam đã lên tới 98%. Đây là yếu tố rất quan trọng vì hầu hết người Việt vẫn mua vé qua đại lý thay vì đặt trực tiếp trên mạng. “Giấc mơ bay cho mọi người dân Việt Nam” mà Vietjet khơi gợi là một giấc mơ đẹp trong một thị trường có tầng lớp trung lưu đang tăng trưởng mạnh mẽ.

Với sức mạnh về thương hiệu, từ năm 2015, Vietjet đã thực hiện một động thái mới, đó là chấm dứt việc trích hoa hồng cho các đại lý. Thay vào đó, hãng này chỉ trả một khoản phí tương đương 0,03% giá vé, thực ra là phí thanh toán thẻ hoặc Internet Banking. Cách thức này đã giúp chi phí phân phối của Vietjet giảm xuống, thúc đẩy giá vé của Hãng về mức thấp, cạnh tranh nhất có thể. Giá vé thấp là cách thức cạnh tranh đặc biệt để Vietjet Air thu hút khách. Muốn như vậy, Hãng buộc phải tối ưu hóa chi phí. Vietjet hiện chỉ khai thác duy nhất dòng tàu bay thân hẹp A320 và A321. Đây là dòng máy bay chuyên phục vụ tuyến bay ngắn (5-6 giờ bay), giúp Vietjet Air có thể quay vòng nhiều chuyến đi về trong ngày, giảm được chi phí vận hành và chi phí sinh hoạt cho đội bay. 

Theo tính toán của CAPA, mức độ nhận diện của thương hiệu Vietjet Air tại Việt Nam đã lên tới 98%.

Loại máy bay này cũng là tiên tiến nhất, có tuổi đời trẻ (3,3 tuổi), giúp Hãng tiết kiệm tối đa chi phí xăng (15%). Ngoài ra, Vietjet cũng đã cắt giảm các chi phí hành lý đi kèm, bỏ suất ăn trên máy bay. Thay vào đó, hành lý, ăn uống trở thành dịch vụ hành khách phải trả tiền riêng tùy theo nhu cầu. Đổi lại, thay vì các suất ăn đã tính trong giá vé chỉ với 1-2 lựa chọn thì menu Vietjet có tới 9 món ăn cho nhiều đối tượng khách hàng.

Dù chuyến bay của Vietjet Air năm 2016 đã tăng 53%, lượng hành khách tăng 47% nhưng nhân lực của Hãng chỉ tăng 9,9%. Vietjet lại thường xuyên duy trì tỉ lệ lấp đầy 88%. Ông Lưu Đức Khánh, Giám đốc Điều hành Vietjet Air, từng cho biết: “Với việc kiểm soát chi phí tốt như hiện nay, Vietjet có khả năng cạnh tranh với tất cả các hãng trên thế giới”. Ông nhấn mạnh, Hãng sẽ tiếp tục giữ cơ cấu giá thành này trong suốt quá trình hoạt động.

Vietjet là hãng hàng không non trẻ nhưng có năng lực huy động vốn để gia tăng đội bay khá ấn tượng. Chỉ sau gần 6 năm hiện diện, đội bay của Vietjet đã đạt tới 40 chiếc. Con số này được dự báo sẽ còn tăng mạnh, có thể lên đến 89 chiếc vào năm 2020. Trước đó, Hãng từng ký với Airbus, Boeing các hợp đồng mua khoảng 200 máy bay với tổng trị giá hơn 22 tỉ USD.

Tuy nhiên, hoạt động đầu tư đội bay của Vietjet lại liên quan đến nghiệp vụ “Sale And Leaseback” (SLB), tức bán và thuê lại tài sản. Đây là hình thức rất quen thuộc trong ngành hàng không thế giới. Chỉ cần ký được hợp đồng mua tàu bay với nhà sản xuất như Airbus, Boeing, đồng thời thanh toán trước 1-1,5% giá trị hợp đồng, các hãng hàng không đã có quyền tìm đối tác để chuyển nhượng lại số tàu bay này. Người mua tàu bay là những công ty cho thuê máy bay như Gecas, Air Lease Corporation, Dubai Aerospace Enterprise, CDB Aviation Finance... Cho nên, các hãng hàng không có thể dùng nghiệp vụ SLB để phát triển đội bay mà không cần bỏ ra số tiền lớn. Dòng tiền của họ vẫn ổn định để tài trợ cho các hoạt động khác. Họ còn có thể hưởng lợi từ mua thấp bán cao máy bay. Theo ghi nhận từ VDSC, khi mua máy bay từ nhà sản xuất, mức chiết khấu mà các hãng hàng không đàm phán được có thể lên tới 40-50%.

Chính vì thế, trên thế giới, nhiều hãng hàng không như Indigo (Ấn Độ), Virgin (Úc), Norwegian (Na Uy)... đã tận dụng cách thức này để phát triển. Ở Việt Nam, cả Vietjet Air và Vietnam Airlines đều thực hiện nghiệp vụ SLB. Cụ thể, trong đội bay của Vietjet Air, chỉ có 1 chiếc là Hãng sở hữu thực sự và trong kế hoạch tới, mỗi năm, Hãng sẽ sở hữu khoảng 3 tàu bay. Các chiếc khác đều thuê hoặc thực hiện nghiệp vụ SLB với những công ty cho thuê máy bay như Aviation Lease And Finance Company (ALAFCO), CIT, GE Capital Aviation Services, AWAS Aviation Capital... 

Nghiệp vụ này, ngoài hỗ trợ Vietjet Air mở rộng đội bay còn giúp Hãng ghi nhận đáng kể doanh thu và dòng tiền dồi dào. Theo báo cáo tài chính năm 2016, Vietjet đạt doanh thu từ mảng bán máy bay hơn 11.500 tỉ đồng, chiếm gần 40% tổng doanh thu, và lợi nhuận của mảng này đạt hơn 1.500 tỉ đồng, chiếm khoảng 55% tổng lợi nhuận trước thuế. Sang 9 tháng đầu năm 2017, Vietjet chỉ triển khai SLB trong quý II với doanh thu chiếm 20,2% tổng doanh thu của Vietjet. Công ty Chứng khoán Bản Việt (VCSC) cho rằng, khi Vietjet thực hiện nghiệp vụ SLB với 12 máy bay trong quý IV/2017 như dự tính thì lợi nhuận của Hãng có thể tăng gấp đôi năm 2016. 

Hiện tại, nhà đầu tư nước ngoài sở hữu 26,47% cổ phần ở Vietjet, gần với mức trần được phép mua. Trong đó, GIC (Singapore) hiện là cổ đông lớn, nắm hơn 5%. Bà Nguyễn Thị Phương Thảo cho biết việc nâng trần sở hữu của nhà đầu tư nước ngoài không nhằm mục đích tìm kiếm một nhà đầu tư chiến lược, mặc dù Công ty vẫn để ngỏ khả năng này. Bà Phương Thảo nói: “Chúng tôi chỉ muốn tạo thêm nhiều cơ hội đầu tư cho những ai muốn đầu tư vào Vietjet và tăng thanh khoản trên thị trường”.

SẢI CÁNH ĐƯỜNG BAY

Theo CAPA, thị trường hàng không Việt Nam đã tăng trưởng 30% năm 2016, lên 28 triệu lượt hành khách. Tốc độ này gần gấp 5 lần tăng trưởng GDP của quốc gia. Vietjet đã tận dụng tốt đà tăng trưởng nhanh của kinh tế Việt Nam và nhóm người trẻ có nhu cầu sử dụng máy bay ngày càng lớn. Tuy nhiên, bước tiếp theo của họ sẽ thách thức hơn nhiều, đặc biệt trong việc duy trì đà tăng trưởng hiện tại. Trong tương lai, khi chuẩn mực kế toán IFRS 16 mới sẽ thay thế IAS 17 và có hiệu lực từ ngày 1.1.2019, tất cả các giao dịch thuê tài sản, dù là thuê tài chính hay thuê hoạt động đều có bản chất là đi vay. Nghĩa là trong tương lai, Vietjet sẽ không còn được ghi nhận doanh thu, lợi nhuận từ bán máy bay, thay vào đó là ghi nhận một khoản nợ vay cho khoản tiền nhận được từ giao dịch SLB.

Ông Lưu Đức Khánh nói: “Điều này cũng tốt vì Vietjet Air sẽ không phải nộp thuế thu nhập doanh nghiệp cho khoản này”. Để dọn đường cho những thay đổi, từ năm 2017, Vietjet Air đã có những bước chuyển hướng. Báo cáo của VCSC ghi nhận, tăng trưởng ở Vietjet trong 9 tháng đầu năm 2017 đều nhờ kiểm soát tốt chi phí, mở rộng đường bay quốc tế và thúc đẩy doanh thu phụ trợ.

Trong số các đường bay mới mở, Vietjet ưu tiên mở các tuyến quốc tế. Từ tháng 9.2016-9.2017, Vietjet đã mở 12 tuyến quốc tế trong khi chỉ mở thêm 2 tuyến bay trong nước. Nhờ vậy, tổng số chuyến bay và số lượng hành khách trong 9 tháng đầu năm 2017 của Vietjet đã lần lượt tăng 15,2% và 22,1% so với cùng kỳ. Ngoài ra, doanh thu phụ trợ như hành lý, thực phẩm, ăn uống, đồ lưu niệm... cũng tăng mạnh, gần 52%. Tính ra, trong quý III/2017, trung bình mỗi hành khách chi 14,6 USD cho dịch vụ phụ trợ, cao nhất từ trước đến nay.

Từ tháng 9.2016-9.2017, Vietjet đã mở 12 tuyến quốc tế trong khi chỉ mở thêm 2 tuyến bay trong nước.

Các tuyến quốc tế, được hoạt động với tần suất cao, tăng hơn 150% (theo CAPA), với thời gian hoạt động trung bình của một máy bay đạt 14,04 giờ và tỉ lệ lấp đầy 88-89% đã mang lại nhiều doanh thu phụ trợ cũng như thúc đẩy doanh thu bán vé, do giá vé các tuyến quốc tế cao hơn so với các tuyến trong nước. Những tuyến quốc tế cũng giúp Vietjet cải thiện biên lợi nhuận, từ mức 15,6% năm 2016 lên 18,6% trong 9 tháng đầu năm 2017.

Vietjet Air dự tính sẽ còn gia tăng mở tuyến quốc tế trong thời gian tới, với mục tiêu tập trung chủ yếu ở khu vực châu Á và theo như bà Phương Thảo từng cho biết “sẽ chiếm khoảng 60% tổng số chuyến bay toàn Hãng”. Có thể thấy, trong tổng số 76 đường bay của Vietjet, đã có tới 38 đường bay quốc tế, chiếm 50% tổng số đường bay, với tổng số giờ bay nhiều hơn nội địa. “Chúng tôi muốn Vietjet thành hãng hàng không quốc tế. Chúng tôi nhìn vào Emirates, họ cũng đi lên từ một đất nước với lượng dân số nhỏ nhưng vẫn trở thành một hãng toàn cầu. Chúng tôi muốn mình là một Emirates ở quy mô châu Á”, bà Phương Thảo từng gây ấn tượng với phát biểu này.

Để làm được điều này, Vietjet đang nghiên cứu khả năng sử dụng các dòng máy bay cho những chặng dài hơn, đi Trung Quốc, Indonesia... Trước mắt, giới đầu tư đã thấy Vietjet có những động thái như ký kết thỏa thuận trị giá 600 triệu USD để mua động cơ Pratt & Whitney nhằm nâng cấp, trang bị cho 10 máy bay đang sử dụng. Hay vào đầu năm 2017, Vietjet cũng ký kết một thỏa thuận trị giá 3,6 tỉ USD để mua 215 động cơ. Bên cạnh đó, Vietjet đặt mua những tàu bay hiện đại hơn như máy bay Boeing 737 Max 200, dòng A320neo. Nhưng theo CAPA, các loại máy bay này vẫn mang đặc tính gọn nhẹ, bay trong chặng ngắn, tối đa 7 giờ bay. Nghĩa là chiến lược của Vietjet vẫn chủ yếu tập trung vào thị trường nội địa và Đông Nam Á.

Vietjet Air đang làm việc với đơn vị bán lẻ như Walmart để đa dạng hóa hàng hóa kinh doanh phụ trợ. Công ty Chứng khoán ACB (ACBS) nhận định, dư địa mảng kinh doanh phụ trợ rất lớn. Đơn cử, doanh thu phụ trợ trên mỗi hành khách của AirAsia là 42,7 USD/người, gấp 3-4 lần của Vietjet. Nếu thành công, theo ACBS, Vietjet có thể đạt tăng trưởng tối thiểu 10%/năm trong mảng này suốt 3 năm tới.

Đối với những chặng bay quốc tế dài trên 12 giờ bay, Vietjet Air cũng muốn dấn bước theo hình thức “Interlines” và đã kết nối thành công với Qatar Airways, ký kết với Japan Airlines và thảo luận cùng các hãng hàng không của Hàn Quốc và Mỹ. Dự tính năm 2019, Hãng sẽ mở đường bay sang Mỹ. Vietjet muốn tham gia phân khúc này, sẽ phải tìm cách khác biệt về dịch vụ để bù đắp cho những khoản đắt đỏ, như cung cấp dịch vụ tới sân bay địa phương tại San Jose hay Orange County, California, nơi có lượng lớn người Việt sinh sống.

Dù mở tuyến ngắn hay tuyến dài, để tránh cạnh tranh đối đầu trực diện khi vươn ra quốc tế, Vietjet chủ trương chỉ nhắm tới những sân bay có nhu cầu cao nhưng chưa nhiều hãng có mặt. Lượng tàu bay nhận không đủ phục vụ khai thác, hiện nay mỗi năm Vietjet phải thuê tạm thêm 5-6 máy bay. Theo các hợp đồng đã ký kết, có 10-12 tàu bay mỗi năm từ nay đến năm 2020.

Đó là chưa nói đến những áp lực cạnh tranh mà hãng hàng không này có thể đối mặt trong tương lai. Ngoài đối thủ hiện thời là Jetstar Pacific, theo CAPA, các tập đoàn hàng không hàng đầu của Đông Nam Á như AirAsia và Lion đều đang nhắm đến việc mở chi nhánh mới tại Việt Nam. Cụ thể, cuối tháng 3.2017, AirAsia thông báo việc ký hợp đồng mới với các nhà đầu tư Việt Nam, trong khi Lion vẫn đang tìm kiếm đối tác tại đây. 

Dù vậy, về tiềm năng, theo đánh giá của giới đầu tư nước ngoài thì câu chuyện Vietjet có vẻ hấp dẫn hơn. Giá trị vốn hóa của Hãng đã cán mốc 3 tỉ USD, vượt giá trị của cả Tập đoàn AirAsia có trụ sở tại Malaysia. Còn Tập đoàn Lion Air thì thậm chí còn chưa thể niêm yết do các vấn đề tài chính.

Song, bất chấp những trở ngại kể trên, giới đầu tư vẫn tin tưởng Vietjet Air sẽ tiếp tục tạo được đà tăng trưởng mới. “Vietjet là ngôi sao đang lên trong ngành”, ông Andy Ho, Giám đốc Điều hành VinaCapital, nhận định. Với đội ngũ lãnh đạo dày dạn kinh nghiệm, tham vọng và với chiến lược duy trì giá thấp, kiểm soát tốt chi phí cũng như tích cực xây dựng hệ sinh thái để hướng tới một “Consumer Airlines” (phục vụ cả nhu cầu vay tài chính, bảo hiểm, thương mại điện tử), Vietjet Air sẽ viết tiếp câu chuyện tăng trưởng “thần tốc” như chặng đường 5 năm trước.