Từ kẻ bỏ học đến chuỗi siêu thị trị giá 13,7 tỷ USD

Việc Amazon trả 13,7 tỷ USD để thâu tóm chuỗi siêu thị cao cấp Whole Foods Market có thể là một quyết định khôn ngoan cho cả đôi bên - Amazon đã và đang tiến vào thị trường tạp hóa, còn Whole Foods cần tìm cách trụ vững trong thị trường thực phẩm hữu cơ mà chính họ đã góp phần tạo ra. Tuy nhiên, có một điều đáng chú ý là 2 công ty này lại có nguồn gốc và triết lý ra đời rất khác nhau.

Amazon là kết quả từ sự ám ảnh của Jeff Bezos với tính hiệu quả và khả năng mở rộng (scalability) mà Internet mang lại. Tầm nhìn của gã khổng lồ thương mại điện tử là "xây dựng một nơi để mọi người có thể tìm ra và khám phá bất cứ thứ gì họ muốn mua trên Internet", và giao hàng cho bạn chỉ sau một ngày. Amazon đã đạt giá trị vốn hóa thị trường gần 475 tỷ USD vì người Mỹ sẵn sàng trả tiền cho sự tiện lợi.

Trong khi đó Whole Foods là kết quả của một hoài bão nhằm thay đổi cách thức ăn uống của con người, làm cho họ khỏe mạnh hơn, đồng thời quảng bá các loại thực phẩm bền vững về mặt môi trường và được sản xuất một cách có đạo đức.

Sau khi giá trị cổ phiếu của Whole Foods chạm đỉnh hơn 60 USD vào năm 2013, hãng này bắt đầu bị đẩy lùi bởi chính sự cạnh tranh mà họ đã tạo ra. Những chuỗi siêu thị khổng lồ như Wal-Mart và Kroger cũng quay sang bán các sản phẩm thực phẩm hữu cơ như Whole Foods, sau đó là sự xuất hiện của những startup như Blue Apron chuyên cung cấp nguyên liệu tươi sống cùng công thức nấu ăn tới tận tay khách hàng. Từ đó, Whole Foods đã gặp nhiều khó khăn.

CEO John Mackey trong cửa hàng Whole Foods Market ngày nay. Ảnh: CNBC/Whole Foods Market.

Điều này dẫn tới hậu quả là giá cổ phiếu của Whole Foods đã giảm hơn một nửa và các nhà đầu tư chủ động (activist investor) như Jana Partners bắt đầu tìm cách nắm quyền kiểm soát Whole Food. Đây là tin không vui với nhà đồng sáng lập và đồng giám đốc điều hành John Mackey, nhà sáng lập duy nhất vẫn còn đồng hành với công ty. Mặc dù ông thừa nhận công ty cần phải thay đổi để tiến lên, Mackey đã phản đối việc bán Whole Foods.

Mackey, vốn chấp nhận mức lương 1 USD kể từ năm 2006 tới nay, sẽ thu lời 8 triệu USD từ việc bán Whole Foods cho Amazon với giá 42 USD/cổ phiếu. Trong khi đó, lợi nhuận của Jana Partners sẽ là 300 triệu USD.

Khởi đầu khiêm tốn

Mackey (63 tuổi) đã lớn lên với món ngũ cốc vị chocolate cho bữa sáng, hamburger cho bữa trưa, và món nui + phô mai (mac'n'cheese) cho bữa tối. Mackey không nhận ra giá trị của một chế độ ăn uống lành mạnh dựa trên rau quả cho đến khi ông dọn vào sống trong một cộng đồng ăn chay vào năm 23 tuổi, sau khi bỏ học đại học vì thấy nhàm chán.

Tại đây, Mackey trở thành người đi mua hàng cho những người còn lại trong cộng đồng. Ông bắt đầu bị cuốn hút bởi tiềm năng của chế độ ăn uống lành mạnh.

Không có bằng cấp nhưng có đam mê, Mackey và người bạn gái khi đó là Renee Lawson Hardy quyết định thành lập một cửa hàng tạp hóa chuyên bán thực phẩm tự nhiên. Họ lên kế hoạch gọi vốn 50.000 USD, nhưng chỉ có thể kiếm được 45.000 USD. Năm 1978, cặp đôi này mở cửa hàng trên tầng 1 của một ngôi nhà cổ ở Austin (Texas) với một quán cà phê ở tầng 2, còn lầu 3 là nơi sinh sống của họ. Mang tên SaferWay, cửa hàng này không bán thịt hay bất cứ thứ gì có đường.

Hai năm sau, Mackey và Hardy tiếp xúc với một cửa hàng tạp hoá khác cũng có những mặt hàng tương tự là Clarksville Natural Grocery, khi đó thuộc sở hữu của Craig Weller và Mark Skiles. 2 bên quyết định hợp lực, và mở cửa hàng Whole Foods Market đầu tiên vào năm 1980. Để thu hút thêm khách hàng, họ bắt đầu bán thịt, bia và rượu vang.

Cửa hàng Whole Foods Market đầu tiên. Ảnh: CNBC/Whole Foods Market

Ngay từ ngày đầu tiên họ mở cửa, Whole Foods Market đã thành công. "Mọi người rất vui mừng về cửa hàng đầu tiên này. Thật là kì diệu, và chúng tôi đã không thực hiện bất kì hoạt động quảng cáo nào. Chúng tôi chỉ đơn giản là mở cửa", Mackey kể lại. "Sức mạnh truyền miệng thật là đáng kinh ngạc. Toàn bộ cộng đồng hippy của Austin đều biết đến cửa hàng ngay lập tức".

Chết đi và sống lại

Khi Mackey tìm địa điểm cho cửa hàng Whole Foods Market đầu tiên, chủ nhà cho biết nó nằm trong một khu vực nhạy cảm: cứ mỗi 100 năm lại bị lụt 1 lần. Với nhiệt huyết tuổi trẻ, Mackey sẵn sàng chấp nhận rủi ro, và hóa ra đó là một sai lầm.

Vào mùa xuân năm 1981, lũ lụt lớn xảy ra. Cả cửa hàng đã chìm trong nước, chất thải trào ra khỏi cống, hàng tồn kho bị hủy hoại, và nhiều kẻ hôi của tìm đến. Mackey nhớ rằng ông phải lội qua vùng nước đen để cố lấy lại  khoản tiền mặt trong két sắt.

Điều đáng sợ nhất là Whole Foods không có bảo hiểm lũ lụt. Mackey nói: "Chúng tôi nghĩ rằng mình đã phá sản. Whole Foods lẽ ra đã chết chìm vì trận lũ lụt đó, chúng tôi phải xây dựng lại cửa hàng và tốn rất nhiều tiền để làm việc đó và chúng tôi không có tiền, vì vậy tất cả chúng tôi đều nghĩ thế là hết".

Đống hoang tàn của Whole Foods Market sau trận lũ. Ảnh CNBC/Whole Foods Market

Thế nhưng, cộng đồng Austin đã chung tay để cứu sống Whole Foods. Các khách hàng đến để giúp dọn dẹp cửa hàng, nhà đầu tư bỏ thêm tiền, ngân hàng mở rộng hạn mức tín dụng và các nhân viên đã làm việc không lương  để hồi sinh cửa hàng.

Mackey nói: "Chúng tôi thực sự đoàn kết sau trải nghiệm đó". Khi cửa hàng hoạt động trở lại, Mackey quyết định mở rộng. “Tôi muốn mở một cửa hàng thứ hai sau trận lụt. Chúng tôi không thể để tất cả trứng vào một giỏ".

Năm 1988, khi Mackey tiếp cận các nhà đầu tư mạo hiểm nhằm gọi vốn để mở rộng, ông đã liên tục bị từ chối. Một nhà đầu tư mạo hiểm nói với ông rằng thị trường quá chật chội: "Anh biết không, John, tôi thấy anh có một công ty khá tốt, nhưng tôi thấy các anh chỉ giống như một nhóm hippy chuyên đi bán thực phẩm cho những tay hippy khác, và tôi không nghĩ đó là một thị trường đủ lớn". Một thập kỷ sau đó, cũng chính người này nói với Mackey rằng không đầu tư vào Whole Foods là quyết định tồi tệ nhất của ông ta.

Nhưng sau cùng thì Mackey cũng thành công trong việc gọi vốn: Whole Foods bán được 34% cổ phần với giá 8,5 triệu USD, tương đương khoảng 15 đến 20% doanh thu. Để huy động thêm vốn, Mackey đã cho niêm yết cổ phiếu của Whole Foods vào năm 1992 và thu về 28 triệu USD, với mức định giá 100 triệu USD.

Kể từ đó, Whole Foods tăng trưởng mạnh nhờ trào lưu ăn uống lành mạnh trở nên phổ biến. Vào năm 2016, hãng đã có hơn 460 cửa hàng ở Hoa Kỳ, đạt mức doanh thu  16 tỷ USD và có 87.000 nhân viên.

“Không có ai yêu Whole Foods Market bằng tôi”

Không thể chịu được áp lực của các nhà đầu tư về việc bán lại công ty, Mackey bị mắc kẹt giữa những lý tưởng của bản thân và việc phải tìm cách duy trì hoạt động của Whole Foods.

Mackey nhận xét: "Không có thời điểm nào mà bạn có thể nói 'Đây là điểm đến cuối cùng của tôi'. Điều làm nên sự năng động của chủ nghĩa tư bản là nếu bạn thành công, mọi người sẽ sao chép bạn, và đó là những gì đã xảy ra với Whole Foods. Nhiều người đã sao chép chúng tôi".

Ngày nay, Mackey vẫn sống ở Austin và thường xuyên chạy xe ngang qua cửa hàng Whole Foods đầu tiên. Ông nghĩ về quá khứ, nhưng ông cũng hiểu rằng để đứng vững trong kinh doanh thì cần phải tiến hóa.

Mackey nói: "Không có ai yêu Whole Foods Market nhiều như tôi yêu nó. Nhưng việc xây dựng một doanh nghiệp cũng có phần giống như khi bạn sinh con và nhìn chúng lớn lên. Bạn hy vọng con của bạn khỏe mạnh, hạnh phúc, là người chính trực và làm điều đúng. Và tôi nghĩ điều quan trọng là phải có một người sáng lập giỏi nhưng những doanh nghiệp lớn vẫn tiếp tục tồn tại sau khi người sáng lập rời đi. Tôi hy vọng rằng Whole Foods là một trường hợp như thế".

Bá Ước

Nguồn CNBC